Monday, September 21, 2009

SAIKHUMA HRILHLAWKNA ‘ZORAM THUTHLUNG’ (1962 – 1965) “Heng zawng zawng hi kei chuan ka hmu ve lo vang, Lalpa’n min thukru dawn a ni.” - Saikhuma (L) THUHMAHRUAI - H.Dengthanga - Farm Veng, Lunglei Kum 40 zet liam tawha ka pa, Saikhuma’n INLARNA anga a thil hmuh leh hrilhlawknate a bu-a siamin ka han tichhuak ta rawih a. He Inlarna hi kum 3 chhung (1962 – 1965 kum hma lam)-a a hmuhte an ni. Kan khua, South Vanlaiphai bakah, a chhehvel khuaah te, hmun dang dang leh Shillong lam thleng pawhin a vahchhuahpui a, a thil hmuhte hi a puang bawrh bawrh mai a ni. South Vanlaiphai-ah phei chuan an hrechiang lehzual a. Mi thenkhatte’n ‘A LET DER’ tawha an ngaih laiin thenkhat lo tuipui tlat an awm bawk a. Mi tam zawk erawh kha chuan a thu puante chu an ngaithla liam ve mai mai thung a ni. A thupuan leh hrilhlawkna te han bihchiana han hmehbelin, tun khawhnua ka han tichhuak pawh hi mahni inthiamchawpin,”A hun tak zawk a ni ang,” ka ti ta mai. Kan pa duh tak SAIKHUMA hi 1911 khan South Vanlaiphai-ah lo piangin, a pa chu Hrangsela, a nu Ngenthai a ni. Hauhulh hnam a ni a. nupui atan Challiani (Hranga Hrangchal fanu) a nei a, fa 8 an nei. Mipa 6 leh hmeichhe 2. Mipa 1 erawh hi chu a nausen lain a boral a, puitlin thlenga dam ta chu 7 an ni: 1. Darkimi w/o V.Thangchema, Head Teacher P/S (Rtd.) 2. Thankimi w/o C.Zadawla (L) 3. Lt. Col. (Rtd) Sawiluaia 4. H. Dengthanga 5. Lallungmuana MA (Lecturer) 6. Biakliana BA (Hons) B Ed. (H/S Teacher) 7. Lalthantluanga BA (A naupang ber Lalthantluanga hi 1994 khan a boral a. Tunah [2005] hian midang zawngte erawh chu an la dam.) Kohhrana a dinhmun: Kohhranah chuan Baptist mi leh sa a ni. Rawngbawltu nihna a chelh a. Tin, Sunday School zirtirtu, Zaipawl Conductor nihna te a chelh thin. Zai ngaina mi a ni a, mize khat nei, atchilh bur zel mai mi a nih vangin Hla-ah te hian a hleihluak hian heng hlate hi a duh em em a ni: “Krista Thisen hlu Tak Chhuak Chu” … “Aw hmangaihna khawvel entu” … “Tuifinriat ang khawngaihna hi” tihte hi a duh em em a, “Dari pa hla” an ti fiamthu thin. Biak Ina thusawi (Sermon) leh tawngtaiah te hian tawpna chang a hre ta lo emaw tih tur hian a bei rei thei em em thin a. Kan han hrilh pawh hian a sawt thei chuang lo. Zoram chhim lamin ‘Tawnghriatloh’ a hmelhriat kum 1956 bawr vel khan kan khua S.Vanlaiphai atang hian lo dodal vein, ramhuai hnathawhah ngaiin Kohhrante’n do turin a fuih nasa hle thin a. Mahse, he hlimna hi a kal zel a, amah ber chu he hlimna hian man tain ‘Mihlim’ tawnghriatloh nei, Mihlim lam taima tak a lo ni ta zawk a ni.
Khawsak thua a dinhmun: ‘Zopa khawsa thei’ tia han sawi tur a ni em em lo va. Pa taima tak, remhre em em lem lo, kut hnathawh tui em em mai a ni a. Leilet siamin ‘Pahmei kham’ hmun a nei a, huan pawh a tipuitling thawkhat bawk. Amah hi ‘Upper’ kha a ni ve a. Zirtirtu-ah pawh rei vak lo a tang ve a. Zirna hi a tuiin a ngaisang em em a, “Zirna hi Chanchin Tha dawttu” a ti tlat a ni. A fate tan zirna lamah rual a awhpui em em a, tuna an fate dinhmun theuh han en hian Pathian malsawmna pawh an dawng hle a ni. Amah hrechiangtu thenrual thate pawhin nupaa Pathian rawng an bawlna rahah ngaiin chutiang chuan an sawi thin. Inchhung khur a vawn dan: Chhung inkhawm hi a vawng tha em em a. Tawngtai hrim hrim hi a ringin a sam em em bawk a. Kan ranin no an han neihte hian a no leh a pui hi chelhkawpin lawmthu leh venhimna dil hian a tawngtai thin. Tin, kan unau kan han inbakkaih changte hian min thuttir a, “Lalpa, hei an kawchhungah ramhuai a awm a, a insualtir a, han hnawtchhuak teh” a ti mai a. Kan thin hi a rimin kei phei chu ka tap per pur thin. Chhungkaw thuvawn anga kan neih tur a sawite chu : 1. Mahni aiin midangte tha zawka ruat tur. 2. Mikhualte chunga that chhuah theihnghilh loh tur. 3. Chaw ei dawnin lawmthu sawi ngei ngei tur. 4. Kut tling lo va thil neih that loh zia. 5. Chi tuh rah seng. Heng chang 5 te hi pa berin a sawi ngunin kan thuvawn atan, leh kan hriatreng tur atan a ni a. Keini a fate hian tunhnu hian kan tluk lohzia kan hre hnuhnawh a ni. A nuna danglamna lo awm ta chu: Thusawi leh tawngtai uar mi leh ngaina mi a ni a. Kum 1962 atang khan tawngtaina hi a bei ngawrh zual a. Lo vahnaah te, leilet hnathawhna ah te hian hnathawh lam ngaihtuah lovin chhunah te hian rei tak takte hi a tawngtai mial mial thin a. Kum 1962 chawhnu lam atang khan ‘ZORAM THUTHLUNG’ tiin Zoram hun tawng tur leh Zoram awm dan tur chungchang a sawi chhuak tan ta a. A nunah khan engemaw tak a awm tlat mai a, tawngtaina pawh a hmang ngawrh zual sauh va. 1963 a rawn inher chhuah pawh khan ‘Zoram Thuthlung’ a tih fo chu a buaipui tawh khawp mai. Kan khua leh a chheh vel chungchangte pawh a sawichhuak ta fo va. Hrilhlawkna angin a zual zel a, 1964 phei kha chuan inah hian a awm tlem em em tawh a ni. Kan khua leh a chhehvelah a vakchhuak reng a, a chet dan leh a awm danah pawh a buai tlat tawh niin a hriat a ni. 1964 leh 1965 hma lam hi chuan ‘a let der tawhah’ mi tam takin an ngai tawh a ni. Inlarna anga a thil hmuhte kha,”Lalpan min hmuhtir dan chuan” tiin huai takin “Lalpa’n a ti,” tiin a tanchhan tlat a. Thu tam zawk hrilh lawkin, a puang hmiah hmiah ta mai a ni. Zoram hun tawng tur thu tam tak a sawi lawk a, a puang bawrh bawrh thin. Ka pa kha rawngbawltu mah ni se, a rawngbawlna leh inpekna kha beitham tiin ngawrh leh zualin tawngtaina nen a nun leh hun kha a hmang chho zel a. Heng thute hian a nun chu khawihin a sawichhuak mawlh mawlh mai a:
1. Thlarau Thianghlim tellova rawngbawl hlauhawmzia. 2. Pathian Thlarau hruaina chauh kan mamawhzia leh thlaraua kan khah a tulzia Amah ngei khan a nunah thlarau hruaina leh thlarauva khah a tulzia hriain, tawngtaia Pathian a pawlna kha ngawrh leh zualin tan a la a, chhun leh zan, fianrialah te tan a la nasa em em a, Pathian thlarauva khah dilin, “A umin ka um a ni” a ti thlawt reng a ni. Zoram awm dan tur leh hmelhmang tur a hrilhlawk bakah, ama chungchang thu ngei pawh a inpuang lawk a. Hetiangin,”Heng zawng zawng hi kei chuan ka hmu ve lo vang, Lalpa’n min thukru dawn a ni” tiin. A lo sawi lawk ang ngeiin kum 54 mi chauh niin, May Ni 18, 1965 khan a boral ta a ni. A thih hma lawk khan Serkawn Kristian Hospital-ah Dr. C. Silvera’n hun rei lote a enkawl hman nghe nghe a ni. Pa hrisel tak ni thin kha hun rei lote chhungin a awngrawp ta mai a ni. A thu puan lawk zawng zawngte thlen dikna hmasa ber chu ama chungah, a ‘Nunna’ chungah ngei bul a intan ta mai kha a mak hle a ni.
Tin, mahni pa-te ngei, heti taka ‘Zoram Thuthlung’ phur intia, mite ngaiha ‘a let der’ ni mahse thahnemngai em emin, “Ngun takin lo ngaithla rawh” tiin vawi engemawzat min hrilh nawn mawlh mawlh thin kha a ni a. Chuvangin, a thusawite keimaha riak reng leh cham reng a awm ve tlat a. Chungte chu han sawilan ve ka duh a: 1. Zofate leh Zofate dinhmun hi a ‘Hriattirtu’ mitah a dahsang em em tlat mai hi. Israelte la kaiharh tur leh Israelte’n Zofate hi an la thik em em tur a sawite leh khawvel puma Chanchin Tha hril darh tura Pathianin Zofate a ruat tlat a ni tih hi. 2. ‘Pathian Nung’ tih tawngkam hi a hmang ngun hle mai a. “Lalpa Pathian chuan” tih duhtawk lovin,”Pathian Nung ngei chuan” ti hian a sawi kher thin. Thu uar nan leh a thusawi a dikzia tihlan nge “Pathian Nung’ tih tawngkam a hman fo kha rilru-ah a riak reng thin. 3. Thlawhtheihna hmanga Zofate’n Chanchin Tha an la hril tur thu a sawia mite nuihza lutuk hmel leh awm dante kha mitthla-ah a la cham reng a, a zahthlak thin khawp mai. Tun hnua Lengpui Airport lo pian tak hnu hian ka ngaihtuahna a kal thuiin, he Lengpui Airport piahlam thleng hian ka rilru a kal thin. SAIKHUMA HRILHLAWKNA BU LO PIAN CHHAN Ka Pa'n ‘Inlarna’ anga a thu puante a ngai ngaia ka han tihchhuah chhan ber leh a Bu hiala ka han siamchhuah takna chhan erawh chu kan fanu pahnihna ‘Lalrintluangi’ chawnghei vang a ni. Kan fanu hian Ni 44 teh meuh chaw a nghei a. 24th August 2004 atanga 6th October 2004 thleng khan. “Lalpa hi a hmanhmawh tawh a ni ang, A rawngbawl turin min ko ta tlat mai. Amaherawhchu, chawnghei hmangin training min neihtir dawn a ni” tiin chaw chu a nghei ta nghal hmiah a ni. A chawnghei atanga ni 40 a han hlen chuan a taksa chu hmuh tlakin a awm tawh lo va, a beng a ngawng a, a mitin khua hmu thei tawh lo bawk a, a aw erawh chu a pangngai reng thung. Ka pa ang chiahin “Lalpa’n a ti” tih tawngkam a rawn hmang ve leh chiah a. Kan fanu hi a dam khawchhuah leh ka ring tawh hauh lo. He chawngheina hian ama taksa leh kan in chhungkhur a nghawr nghin dan leh a nghawng chu kan hrethiam thei vekin ka ring, nasa tak a ni. Khatia ni 44 hnua ei tur a han lam tak mai khan kan chhungkaw lawmna chu sawiin a siak lo va, chubakah ‘Kum 40’ zet ka lo ngawih bopui tawh ka pa ‘Inlarna’ chu a Bu ngeia tihchhuah duhna keimahah a lo piang ta a, kan fanu chawngheina rah liau liau a ni. Engpawhnise, a bik taka han sawilan ka duh chu ka pa Inlarnaa ‘Thim Thuah Hnih’ hi a ni. Hei hi Zoramin kan tawng ngei ngei tura a tih a ni a. ‘Thim Thuah Khatna’ a tih pawh kha han hmehbel tur awm ngei leh thleng dik ta ngei nia ka dah tlat avangin, he ‘Thim Thuah Hnihna’ pawh hi lo thleng ngei tur, Zoramin kan la hmuah thlen rih loh niin ka ngai a. Kan fanu chawngheina rah a nih rual rualin Zoram mipuite hnena puang turin Lalpa’n min phutin, mawhphurhna ka chunga a dah niin ka hre tlat a ni. Tin, kan pa duh tak ‘Saikhuma’ hriatrengna pawh a ni e. Amaherawhchu, he lehkhabu lo chhiartute ngaihdan erawh chu ka sawi phak hauh lo. SAIKHÙMA THUPUAN/HRILHLÀWKNA (1962 – 1965) RAM LEH PATHIAN INKÂR — TLÙKSANNA 1. Zoram sualna hi a nasat tawh em avang leh ramin Pathian a helsan a, a tlùksan tawh avàngin Pathianin kan ram a hawisan ang a, kan ram leh Pathian inkâr chu ‘Sakeiin mihring a seh’ ang hi a ni ang. 2. Kohhrante hi Pathian Thlarau hruaina tel lo va an kal chuan ram chhiatna leh tlùknaah mawh an phur ang. Thawhlawm thawh te, Kohhran pawl anga kal dual dual hian ram a siam tha pha lo vang. 3. Ringtu nung an vâng hle ang. 4. Tùn hi ‘nuih hun’ a ni lo va, ‘hlim hun’ a ni hek lo. 5. Zoram sualna hi a nasat tawh èm avàngin Pathian thinurna kan tawngbaw tawh a. Chuvàngin, Pathianin kan ram hi a thian fai dâwn a ni. Tuma’n kan pumpelh dâwn lo. Pumpelh tuma bihrùk emaw, tlànbo tum emaw awm mah se, hrìin emaw a ùmzui ang a, an thi tho tho ang. 6. Nimahsela, Pathianin Zofate hi a hmangaih èm èm si a, a hmangaihnain min tungding leh dâwn a, khawvèl hriatah min pho lang dâwn a ni. 7. Tùna pawimawh ber chu Thlarau dàna awm hi a ni. “LALPA hming lam apiang….” tih ang khân. Hetiang hi LALPA min hmuhtîr, kan ram awm dàn a nih vàngin, Zoram hian HUNPUI THUAH THUM a tawng ngei ngei dâwn a: 1. HUN THIM : THUAH KHATNA 2. HUN THIM : THUAH HNIHNA (A rei lo vang) 3. ZORAM KHAWVÂR - LEI ZION HUN THIM THUAH KHATNA Hun Thim Thuah Khatnaah hian Zoram chu hetiangin a awm ang: 1. Thisen a luang ang. 2. Âr lawi angin an lawi ang che u ang a, âr chhuah angin an chhuah leh ang che u. 3. Lehkhathem vâr in nei ang a, chu chu in hmang tangkai khawp ang. 4. Lui tuite hi in la chawiin, in la tlàn ang. 5. Ringtu leh ringlotu chungah he thim hi inang rengin a thleng ang. 6. Milian leh khawsathei, thiltithei tân chuan a ziaàwm deuh mah nà! Khìng a sawite khi, keini chuan hetiang hawi zâwng hian kan hmehbel a, ‘Hun Thim Thuah Khatna’ a tih hun chhûng hi Zoram Buai intan, March 1, 1966 atangin, buai reh kum 1986 hun chhûngah kan dahsak a. Hèng hun chhûng hian Zoram dung leh vàngah thihna-in thlà zârin, mi engemaw zât, pawisawi lo thlenga nun chânin, thisen a luang ngei mai a. Tin, ‘Âr lawi angin ....’ tia a sawi pawh hi, Sipaiin khuate sawikhàwmin, Grouping Centre-ah min dah khàwm a. Grouping Centre tin te hi hung vek an ni. Gate siamin, zalèn takin kan paltlàng thei lo va. Tin, ‘Lehkhathem vâr’ a tih pawh hi Identity Card leh Movement Permit-ah emaw kan bèlsak a. Identity Card/ Movement Permit keng lo chuan khual-khuaah pawh kan zinin, kan kal mai mai thei lo va. Tin, Sipai hlauva hìmna zawngin ramhnuaiah mi tam tak kan tlànchhiain, lui tui awmna kan pan ber a. Lui tuite chu kan chawi tàin, kan tlàn ta ngei bawk si a. Hetiang hi thil lo awm tàk dàn a nih bawk si avàngin, keini chuan “... a thu puan làwkte nèn khân an inmil riau mai, hèng hi ‘Hun Thim Thuah Khatna’ hun chhûnga ‘Zoramin a tawng tùr’ a tih te chu an nih hi,” ka ti a ni. HUN THIM THUAH HNIHNA (A rei lo vang) He Hun Thim Thuah Hnihna Zoramin a tawng tùr tih a sawi hi a la lungrùnin, a ngai pawimawh èm èm a. ‘LALPA’N min hmuhtîr dàn chuan’ a ti mauh mai si a, ‘lo thleng ngei tùr, kan pumpelh hauh loh tùr’ a ti bur mai. Thim Thuah Hnihna a hrilhfiah dàn chuan, ‘Thim tak, thim chhah tak’ tih bàkin he Thim Thuah Hnihna a tih hi a sawi fiah lo! Chu chuan Zoram hi a khuh dâwn a ni. Mihrìnna thilah chuan pumpelh chi a ni dâwn lo. Eng thil mah pumpelhtîr thei emaw, chhan thei tùr emaw an awm lo rèng rèng. “Hun Thim Thuah Khatna nèn chuan tehkhin chi a ni lo,” tiin a sawi thin. Amaherawhchu, he Thim Thuah Hnihna pumpelh/pàltlàngna kawng khat chiah a awm a tih chu, “LALPA-A a tak taka innghatte chauhvin, he Thim Thuah Hnihna hi an pàltlang ang,” a ti a ni. A sawi zèl dàn chuan, he Thim Thuah Hnihna hian ‘LALPA chu tunge a nih?’ Kan Pathian chu ‘A nung a ni,” tih a tilang chiang èm èm dâwn a. Tin, LALPA-A a tak taka innghatte nihlawh tùr thu uar takin a sawi. He Thim Thuah Hnihna chungchângah hian thuchah pawimawh a tih èm èm, a chah ngun èm èm chu hei hi a ni, “LALPA-ah hian, a tak takin lo innghat tlat rawh u,” tih hi. Kan pa khan Zofate’n Pathian thinùrna kan tàwngbuak tùr thu hi uar takin a sawi thìn a, “LALPA malsawm ramthar lo thleng tur dodaltute hi LALPA’N a thianfai dawn, hmun thuma then hmun hnih thih a phal dawn! Kan thi puk puk dawn a ni. Chuvangin, Pathian thu zawm ula, fimkhur rawh u. JERUSALEM THAR hi a lo thleng dawn a ni” a ti thin. Tin, “Thim Thuah Hnihna lo thleng turah hian Pathianin a mi leh mi lo a thliar dawn a. Chutah chuan Pathian lawmtlaka kan nuna, kan chunga LALPA a lawm a ngai a ni,” a ti bawk thin. He a thu sawi hi, ‘... eng hunah nge ni ang’ tih hi, keini chuan kan bel thiam lèm lo. Keini, a fate chuan, ‘Thim Thuah Khatna’ tia a sawi thu-ah kha chuan, han ngaihbel tùr leh han hmehbèl tùr kan nei ngei mai a. Mahse, he ‘Thim Thuah Hnihna’ a tih, hun pawimawh a tih èm èm chu Zoram hian kan la tàwng loh leh kan la hmuah thlen loh vah kan dah ringawt mai a, eng tak ni maw! Thim Thuah Hnihna chu hetiang hian a sawi: 1. “Khawchhak atangin Hnam Kawlh an lo kal ang a, in ui leh âr, ei theih thil zawng zawng an ei buan buan ang. ‘Sakhàw nei lo’ an nih avàngin engmah pawisàk an nei lo vang a, in hmeichhiate pawh an pâwngsual mai mai dâwn a ni. Nimahsela, LALPA-a innghat tlatte chuan lo hlau suh u, an tipawi lo ang che u. Kan ram thianfaitute an ni e.” tiin. 2. Tin, “Khawchhak diar khim an lo kal ang a, kan ram leilung hi an rawn thian ang. Kan Zoram hi rei lo tè an awp ang.” tiin a sawi bawk a ni. Khawchhak atanga ‘Hnam Kawlh’ lo kal tùr a tih hi Zoram Chhim lam atanga lo kal/lo lùt tùr angin a sawi bawk a. Keini erawh chuan a ngaihna kan hre lo hle. Han ngaihbèl tùr emaw, han tinzàwn tùr ang chi kan hre lo, kan bo leh màp mai! Tùn khaw hnù, kum engemaw zat liam tawh hnuah, hetiang lam hawi deuh bawk hi South Vànlaiphai-a kan inah, Pu Chawngkhùpa khàn a sawi ve a, hetiangin: “Ngawi teh, nizàn chu ka mumang niin ka hria, thenkhat chuan ‘Inlàrna’ an ti ang! Khawchhak lam atang khian ‘Zâwng Hmai Sen’ hi lei vàng dàp hian an lo chhuk thlà chiam mai a. An vir èm èm a. Ei tùr rèng rèng hi an ei duak duak mai a. Ka kuta ei tùr ka ken pawh chu min dîl zèl a,” tiin. Hei hi, zing thawh hlìm, kan thingpui inhonaa a sawi a ni. Ka rilru chuan, ‘Ka pa-in, khawchhak atanga Hnam Kawlh lo kal tùr’ a tih te nèn khân a inang khat riau àwm mang e ka ti mai mai a. Tin, Pastor Chhàwna pawhin, “He hunah hian kan ram chuan hmai fel tak, hmêl lî a nei tawh ang. Khawthlang diar khim leh khawchhak diar khim hnuaia’n kan ram a lùt dâwn ngei a. Chumiah chuan kan ram chu hmêl fel liah pûin a tàl chhuak dâwn tih ka nghàk reng a ni. Zoram, i ke chu LALPA chungah nghat tlat rawh,” tiin a lo puanglàwk ve bawk a ni. . . . . . . ZORAM KHAWVÂR - LEI ZION Zoramin khawvâr a thlen huna Zoram awm dàn tùr leh hmelhmàng a sawi hian a hmelah pawh lang thei khawp hian a hlimin a sawi tui thei èm èm thìn a. Thim Thuah Hnih a sawi lai hmel leh ZORAM KHAWVAR hun tùr a sawi lai hmel chu danglam tak a ni. Tichuan, “Zoram Khawvàr hun : Lei Zion-ah chuan hetiang dinhmunah hian Zoram chu LALPA’N a dah tawh dâwn a ni,” a ti, hetiangin: 1. LALPA’N Zoram hi milem bân sàwm nei lak atà a la chhuak dâwn! 2. Zoram hi zîm tè a ni lo; zau tak a ni. LALPA’N ramrì khamsà a nei. 3. ‘Zoram hi changkhà ang mai,’ tiin sit suh u. LALPA’N Zoram lei hnuaiah hian hausakna namen lo a phûm asin. Lunghlû leh rangkachak, lungalhthei leh tuialhtheite hi namen lo va tam LALPA’N Zoram lei hnuaiah a dah a, hèngte hi haichhuah an la ni ang. 4. Zoram lei hnuaia hausakna LALPA’N a thuhrùkte hi milem bân sàwm nei hnuaia Zoram a awm chhûng chuan LALPA’N haichhuah a phal lo, a hunah haichhuah a ni ang. 5. Zoram leilung hausakna hi hnam dangte’n an la rawn zawng ang a. Nimahsela, hnam dang kuta pèk LALPA’N a phal lo. 6. Khawvèl Sorkâr lian liante hian Zoram hi an la intlawnsiak dâwn a ni. ‘Ram lo ding tùr’ chu khawvèl Sorkâr dangte hian an la rawn tanpui rawn ang a, hmasàwnna leh malsàwmna a lo luang lùt dur dur dâwn a ni. Tarsis lawng liante’n hmakhalh an inchuh ang khân; khawvèl Sorkâr lian liante hian Zoram dàwr tùr hian hmakhalh an la inchuh dâwn a ni. 7. Zoram lei chung hausakna leh malsàwmna pawh hi LALPA’N min hmuhtîr dàn chuan sawi hian a siak lo! (i) Buh vuite hi sakawr mei-bùk tiat tiat a ni ang. (ii) Sawntlung êl khatah mai pawh hian, nau rual chhûng tlai tlai an thar dâwn a ni. (iii) Alu-te hi lungthu tiat tiatin a thar ang. (iv) Balhlà bù-te hi dawrawn tîn thum dawng aia lian lian an ni ang a, a kùngte chu in do tek tuk ang. (v) Dai vèl, di hmun leh phùl hmunah te hian buh, thlai leh thei chi hrang hrangte hi an la hmin tiar tuar ang. 8. Mizoram tuamtu hnimhnahahte hian damdawi tam tak Pathianin a dah a, hèngte hi kan la haichhuak ang. 9. Bedsuri ram saw, Zoram buhzem tùr a nih saw. (Bedsuri hi ‘Chamdur’ an ti tawh, Lawngtlai District-a awm a ni.) 10. Tlâng leh tlâng inkârahte hian thìrhrui hi a inzàm tùk a, chùng thìrhruiahte chuan tawlailìr hi an intlànpèl zut zut a ni. Sangha manna lèn hi khawmualah dah ila, a ziain chhim leh hmàr, chhak leh thlang a hawi ang hian, Zoram dung leh vàngah hian tawlailìr kawng hi a inzam tuk a ni. 11. Luidung leh lengkìr khàm hnuaiahte hian khâwl ropui tak tak leh thiltithei tak takte hi an inbùn fer fur bawk ang. 12. Zoram hmun tam takah hian Thlawhtheihna tumhmun a awm fer fur ang. 13. Zoram kawngpui kawtchhuah hi hmàr lam ni tawh lovin; chhim lam a ni tawh zàwk ang. Hmàr lam kawtchhuah kawngpui hi a la ping ang. Zoram khawvèl kawtchhuah hi chhim lam a nih tawh dâwn avàngin, sàwng Akyab lawngchawlhnate saw in la hmang tangkai èm èm ang. (Akyab hi ‘Sittwe’ tiin thlàk a ni tawh.) 14. Zoram chhim leh hmàra tlângte hi rel-kawngah an la verh tlàng rel rul dâwn a ni. KHAWVÈL PUM HUAPA ZOFATE MAWHPHURHNA LEH RAWNGBÀWLNA 1. Sàp-ho hmangin LALPA’N Zofate hi Chanchin |ha min pe a, chu bàk chu LALPA’N sàp-ho khu Zofate chungah mawhphurhna a pe lo. 2. Khawvèla Kristâ Chanchin Tha hrilh darhna hnà hi LALPA’N sàp-ho kut ata Zofate kutah a hlàn a ni. 3. Khawvèl hmun hrang hrangah Zofate hian Kristâ Chanchin Tha hi thlawhtheihna hmangin an la hril dâwn a ni. 4. Khawvèla natna khirhkhàn tak tak, doctor-te pawhin a ngaihna an hriat loh leh tihdam theiha an ngaih tawh loh te chungah pawh, Zofate’n Isua hmingin an kut an nghat ang a, an dam zèl ang. Zofate chil hi LALPA’N damdawi tha ber atân a hmang a ni, eng company siam mahin a tluk lo. 5. Zorama meichher te te hi LALPA’N hmun khatah a tel khàwm tawh dâwn a ni. He meichher tèlkhàwm hi eng tak a ni ang a, khawvèl hmun hrang hrangah chhit èn a ni ang. 6. Kohhran pâwl hrang hranga kan awm chhûng chuan kan eng tak tak thei dâwn lo va; LALPA’N pâwl khatah min la luanzàtîr dâwn a ni. 7. Nakînah, ringtute hi then thianghlima kan awm hunah chuan, Zofate hian Sabbath hi kan la serh vek dâwn a ni. ISRAEL FATE CHUNGA ZOFATE MAWHPHURHNA 1. Israel fate khu, thlarau lama kaiharh tùr leh tiharh tùrin LALPA’N Zofate hi a ruat tlat a ni. “In pi leh pute’n an khenbeh tàk Isua kha in nghah Messia chu a ni e,” tiin Zofate hian Israel fate hnènah an la sawi dâwn a ni. 2. Israel fate khuan Zofate hi an la thìk èm èm dâwn a ni. Tin, Luka 15 thua fapa tlàn bo, a pa-in puan tha ber, pheikhawk tha ber leh zungbun tha ber ber tea a chei ang khân LALPA’N nasa takin Zoram hi a chei dâwn a ni. “Chi-a sawi tham lohte chu hmangin ka thiktir ang che u a, chi fing lote chu hmangin ka tithinur ang che u,” - Rom 10:19 thu leh Deuteronomy 28-te hi Zofate chunga LALPA thu a ni. Pathian Thuthlung kan zàwm phawt chuan, hnam zawng zawnga hnam chungnung berah leh a mei lam ni tawh lovin, a lu lamah LALPA’N Zofate hi min dah dâwn a ni. ZORAM HI RAM NI ÈNG - MALSÀWMNA LEI ZION A NI TAWH ANG. HÈNG HI THLASIK ANGA KHÊL LOVIN A LO THLENG NGEI NGEI DÂWN A NI, LO NGAI RENG RAWH U. . . . . . A HRILHLAWKNA DANGTE: Amâ awmna, South Vànlaiphai khua leh a chhehvèl khuate chungchânga thil lo thleng tùr te sawi làwkin, hetiang hian a puang làwk: SOUTH VANLAIPHAI KHAW CHUNGCHANG: 1. “Tuikhura tuite hi in chawi tawh lo vang, khawlaiah tui in chawi tawh zàwk ang.” He mi a sawi lai hun hian a thu puan làwk hi tumahin awihah an chàng lo; nuihzàtthlàk a ni. Mahse, he mi a sawi a\anga kum sawmhnih vèlah PHE Department-in khawlaiah ngei tui chu an rawn pe ta a ni. 2. “Khuaah hian buh, ‘faisa’ an rawn dah ang a, chu chu in ei mai tawh dâwn a ni.” Hei pawh hi, khàng hun lai, a sawi lai hun khân tumahin awih aram an awm lo. Fiamthu thawh nân thenkhatte phei kha chuan an hmang mai mai a ni. Mi tinin ei leh bàrah intodelh tumin tan an la vek a, khuaa buh ‘faisa’ ei mai chu rin harsa tak pawh a ni rèng a ni. Mahse, kum tam pawh a liam hmâin, Sorkâr FCI buhfai chu Retailer kaltlanga min pein, faisa chu kan ei ta a ni. 3. “Hetah hian tawlailìr kawng a la kal ang a, buhte hi in chhìp phurh tawh lo vang.” Hei hi South Vànlaiphai leilet kam hrûl zèla motor kawng a awm tùr thu a sawi làwkna a ni. Kan leilet kam ngeiah pawh, ding chunga kàwkin, “Hetah hian tawlailìr kawng a la kal ang,” tiin a sawi a. He a thu sawi pawh hi ‘mihlim rui’ leh ‘à let dèr’ tawh thu sawia ngaih mai mai a ni! Mahse, a thu puan làwk atanga kum sàwmhnih hnuah, a kawhna chiahah khân motor kawng chu PWD-te’n kawng zawngin, an rawn lai ta a ni. 4. “Hnahchang lui tui hi in la tlànin, in la chawi dâwn a ni.” He ‘Hnahchang lui tui’ a tih hi, South Vànlaiphai khaw bula lui pakhat a ni. Khatia kum 1966-a ram a han buai tàkah khân, Sipai hlauva tlànchhiatna hmun atân he lui kam hi hman a ni a. Hnahchàng lui tui chu chawia, in ta ngei kha kan ni ta a ni. 5. “Zoram khaw kàng khu hian pàr a chhuang mup mup dâwn a, chutih lai chuan S. Vànlaiphai hi a mit-nautèa a vawn tlat avàngin a him dâwn a ni. South Vànlaiphai hi ‘Pathian Tlâng’ a nih hi.” A sawilàwk ang ngei hian, Zoram a buai khân S. Vànlaiphai chu Grouping Centre-a hman a ni a, a him ta pial a ni. 6. Vanlaiphai hian malsawmna a la dawng dawn a ni. Tlingfangmual zawng zawngah hian thlai tinreng leh thei chi hrang hrang an la rah kur ngiai nguai dawn a ni. DARZO KHAW CHUNGCHANGA HRILHLAWKTE: 1. Dârzo khua a awm ta lo! 2. Dârzo khuaah hian Lalpan ‘bàn kàw ruak’ min hmuhtîr a ni. 3. Dârzo khaw chhûng hi ramsaten riah nân an la hmang ang. Dârzo khua hi South Vanlaiphai khaw thenawm a ni a. South Vanlaiphai atang hian Km 15 vèla hlâ a ni. Dârzo leh South Vanlaiphai hi Pu F. Lalkhama, Fânai lal chuan a awp thìn a. Khatia ‘ram buai’ vanga khuate sawikhawm (grouping) an han nih khân, Dârzo khua pawh hi South Vanlaiphai Grouping Centre-ah sawikhawm a ni a. Tichuan, Dârzo khuain an in an rauhsan takte kha sipaite khan an hal vek a. In 3 chu thiah phalsak an ni a, chùng an in thiahte chu a ban pawh phawi vek a ni. Tin, Dârzo hi South Vanlaiphai-a an sawikhawm hnu chuan, a khua hi a ram ta vek a. Ramsate chu khaw chhûngah an riak ta ngei bawk a ni. “Saibuchhuah hi hmun pawimawh tak a la ni ang a, khâwl ropui tak bun a la ni ang.” ‘Saibuchhuah’ tih hi hmun hming a ni a, Chhimtuipui (Koladine) kam, Rotlâng ‘E’ (Lunglei District) ram zàwna awm a ni. A thu sawi atanga kum sawmthum leh kum ngà dâwnah, he Saibuchhuah ram panna kawng hi laih a niin, Saibuchhuah hi balu tha tak làkna hmun a lo ni ta a ni. Khâwl ropui tak erawh chu bùn a la ni rih lo. Engpawhnise, kan khua leh a chhehvèl khuate’n hèng a thu puan leh hrilhlàwknate hi kan hre zing mawlh mawlh tlâng vek a. A sawi làwk ang ngeia ‘an thleng dik’ tih tùr leh, chùng chu ‘kan mit ngeia kan hmuh ni ta bawk si’ an nih hlàwm avàngin, ‘a lo mak khawp mai’ kan ti a ni. PU F. RUNKIMA (L) K - 94, DARZO HRIATA A SAWITE: 1. 1966 khi lo thlír rawh u, Hun Thim a lo thleng dáwn a ni. Tunah hian hlim leh nuih pawh a hun tawh lo. In țah zawih zawih níte chu a lo thleng dáwn a, ka ui, ka ár in tih theih lo hun a lo thleng dáwn. Biak Inte pawh a ram rem rum ang. 2. Khawchhak Hnam Kawlh an lo la lut dáwn a, in nupuite pawh hi 'Ka nupui' in ti thei lo vang! 3. Zoram hi an ținsan hnuah ralthuam a tam hle ang. 4. He khawngaihna hun chhungah hian Jentailte ni êng chu Zoram ațang hian a lo chhuak dawn a ni. Zoram hi KHAWVEL MEICHHER atan Pathian ruat a ni. 5. Chu ramthar lo thleng tur chu hetiang chen tê tê hian an luah pha chauh ang. (Ding chunga sawi pahin a kut a tihniam a) 6. Chu ramthar chu thlarau mite chauhvin an luah ang a, thlarau mi ni lote chu an awm thei lo vang. 7. Chhim lam hi Zoram ei lâkna hmunpui tur a ni. PU LALMAKA, DARZO KHUA HNÈNA SAWITE: (Pu Lalmaka hi October 10, 1926-a piang a ni.) 1. “Ngai rawh! Ngai rawh! Ngai rawh! Thim Thuah Hnihna hi a lo thleng ngei ngei dâwn a ni. Nang pawhin hun thar hi i hmu ang. ’pendent ang, ‘pendent ang, ‘pendent ang. ” 2. “Nakìnah, lo ngai reng la. Khawchhak hmai sen ‘China’ an lo lian ang a, tahchuan boruak lo thlîr la. Ran i neih that chuan lo tiral vek ang che. A man pe lovin an ei zo duak duak ang. Kan hmeichhiate pawh an pâwngsual nual ang,” 3. “Lo ngai reng rawh. Silchar kawng hi a la ping dâwn! Khawchhak Sorkâr hlìr kan bèl tawh ang” 4. “Kan ram hi Oil chungah a lâng a ni ringawt!” 5. “Dârzo tlâng chhìpah thìrhrui a la inzàm ang a, Lunglei a pàwh ang. Khawlai lèn nân in la hmang ang ” CHAKMA CHUNGCHÂNG: 1. Chakmà-te khu LALPA’N Zoram atangin ABOR ramah a thiar chhuak a nih khu, a la bàng tlem tè pawh khu nakìnah chuan in la buaipui ang. 2. Chakma-ho hi Zoram Khawvàr hunah chuan an tel ve lo vang, hnawhchhuah tum suh u. An la rawn thiar chhuak mai ang. 3. Chakmà te, Vaite leh Mizo ni lo, hnam dangte hi China râl hian an dìm dâwn lo. A HRILHLAWKNA HRANG HRANGTE: 1. Nakînah chuan nasa takin Zoramah hian hùrna hrì a la leng dâwn a. Zoram hi hùrnain min la tuam dâwn a ni. 2. Chhùn lai takin nî a tlà ang a, hlim lai takin tahna a lo thleng ang. 3. Lung hian man a la nei ang. 4. Saibuchhuah hi hmun pawimawh tak a la ni ang a, khâwl ropui tak pawh bun a la ni ang. 5. Phàwngpui Tlâng hi Zoram-a tlâng sâng ber a nih angin, hmun pawimawh taka buatsaih a la ni ang. 6. Mizoram tlâng sâng ber chu Phàwngpui a ni ang hian, Phàwngpui bial hi Zoram-a Kristâ Meichher tùr a ni. Tin, Zoram hi khawvèla Kristâ Meichher tùr a ni. “An thutphaha lal thute chu a hnùk thlà a, hnam tlâwmte chu a chawimawi a” tih thu ang hian, Pawi leh Lakher region - Saiha leh Lawngtlai District-te saw nakînah chuan kan la tluk loh tùr te an ni.” 7. E! Chu ramah chuan maw, kan pangtì te hi nausen pangtì ang maiin, siam tharin a awm leh vek dâwn alàwm! ZORAM HI RAM NI ÈNG - MALSÀWMNA LEI ZION A NI TAWH ANG. HÈNG HI THLASIK ANGA KHÊL LOVIN A LO THLENG NGEI NGEI DÂWN A NI, LO NGAI RENG RAWH U. . . . . . .
SAIKHUMA TUNU ‘LALRINTLUANGI’ CHAWNGHEI THU THUHMAHRUAI Ka pa Saikhuma tunu Lalrintluangi ‘Ni 44’ chawnghei thu ka han hriat khan mak tihna lamah rilru dah lo vin min tilawm ru tlat zawk a. Pa Saikhuma khan Zoram awm dan tur leh hun tawng tur ‘Inlarna’ anga a hmuh khan, chung a thil hmuhte chu thahnemngai taka puang vela a vahvaihpui laite kha mitthlah lo lang tharin Lalrintluangi chawngheina pawh hi Pa Saikhuma zungzam a ni ngei mai tiin ka rilruah ka dah hmiah a ni. Dik tak chuan Pa Saikhuma fate hian an pa hniakhnung an zui zo lo ka ti a, ka phun ka phun thin. A fateah beiseina ka neih san em vangte pawh a ni ang e. Hetia a tunuin ni 44 lai chaw a nghei ta mai hi mihrinna thilah leh mihringte thlir dan atang chuan han tlin chi pawh niin ka hre lo va. Pa Saikhuma thu puan leh hrilhlawknate kha ‘An thamral lo’ tih tilangtu zawkah ka ngai a ni.a Lalrintluangi hian chaw nghei lo ta se Pa Saikhuma thu puan leh hrilhlawknate kha mite chhiar leh hriat theih turin a awm dawn hauh lo va. Lalrintluangi pa, Pu H. Dengthanga tawngka ngei ka dawn atangin ama fanu ngei chawngheina rah liau liau a nih si chuan, a pu, Pa Saikhuma kha ‘A bul tumtu’ a ni ngei ang. Lalpa hi nimin, vawiinah leh naktukah a danglam ve lo va, a ‘pangngai’ reng si a. Lalrintluangi pawh hi khawngaih chunga khawngaih leh chhawn rawngbawlna hna a chungah hian Lalpa’n pein, a petu hian a hmang ngei ang tih hi ka ringhlel lo a ni. Lalpa’n awmpuiin a kaihruai zel ang.
H.Lianchhumi Salem, Lunglei ……………………….. Ni 44 chawngheina kan han tih hi kan fanu Lalrintluangi chawngheina a ni a. Hun engemaw chen Assam Sorkar hnuaia Medical Department-ah kan nu H.Zanghinglovi chuan hna a thawh hnuin Kamrup District chhunga Family Planning Centre pakhat Amrikhawa Family Planning Sub-Centre-ah thawkin Quarter a luah a. he Quarter a luah lai hian kan fanu pahnihna Lalrintluangi chu 14th July 1974 ah khan a lo piang a. Amrikhawa atang hian Gauhati emaw Barpeta Hospital emaw hi a hla lo va. Mahse, he Quarter ah hian kan nupa chauhin nau hi kan nei a, keima chhar a ni. Kum hnih hnuah Zoram lamah lo chhuak chhovin, kan khua S.Vanlaiphai-ah kan khawsa ta a. Kum 1989 khan kan chhungkuain Lungleiah kan pemthla ta a. Tunah hian Lungleia veng pakhat, Farm vengah kan inbengbel ta a ni. Kan fanu Lalrintluangi chu lo thang lian ve zelin Primary Zirtirtu hna a thawk ve a. Amah hi mi harh leh hrisel ve tak niin Sports lamah inhmangin a tui hle a. Volley Ball khelh nuam a ti hle a, tin, Athletics lamah Discuss Throw-ah kum 2003 khan Zoram Record siamin tunah hian ‘Record Holder’ a ni. Sorkar pawhin Athletics lamah chawikan tumin an vil tha em em a. Coach-te pein a training reng a, amah a tui bawk a, training a lak that phawt chuan Mizo tihmingthatute zinga mi nih ngei a inbeisei tlat a ni. Vaiho hi huphurhawm bik an nih lohzia a sawi uar hle thin. Kohhran lamah chuan Baptist Kohhran, Farm Vengah kan lawi a. Lalrintluangi hi Kohhranah a inhmang duh tlat lo va, inkhawm pawh a ngaihsak lo. Chhuanlam dawrawm te te siam hian Sunday-te hi a hmangral mai mai thin. “Ka Pa fa ka ni lo” : Lalrintluangi hi a han nulat zen zawn atangin a rilru lamah buaina a nei a, “Ka pa fa ka ni lo, keimahah hian hriatna ka nei tlat a ni. Damdawiin-ah fimkhur lo takin min thleng a ni ang” tiin a buai ta tlat mai a. Zobawk (Lunglei bul) khuaa thil hre thei an tihte pan a tum thin a, a Nu nen hian an sawi fo thin. A Nu hian thil awmdan hrilhfiahin, “Hospital-ah kan nei hlei nem che, Quarter-ah tumah pun buai lovin kan nei che a, I pa chhar i ni nghe nghe asin” tia a han hrilh pawhin a rinhlelhna hi a reh chuang lo. Kei ngei pawhin na deuh takin ka khak hman a ni. “Kraws ka thleng ta, Lalpa’n min thlentir” Lalrintluangi hi Chhandamna Camping leh Crusade-ah pawh a kal ve fo thin a, mahse, eng a ang thei chuang lo. Amaherawhchu, he mi, “Lalpa’n Kraws min thlentir” a tih hma lawk hian Piantharna pawh chang leh nei tawhin a inhria a. 2004, August thla laihawl velah “Lalpa’n Kraws min thlentir ta, a va ropui em!” tiin a nunah leh a hmelah lang thei khawpa hlimin a sawi ta bawrh bawrh mai a. He mi ‘Kraws thleng’ a tih hma pawh hian piantharna chang tawh leh nei tawha a inngaih avangin “Lalpa’n Kraws min thlentir ta’ a ti pawh hi chuti takin mak kan ti lem lo. LALRINTLUANGI NI 44 CHAWNGHEI THU Tichuan, heti hian a rawn sawi leh ta a, “Lalpa hi a hmanhmawh tawh a ni ang, Kraws min thlentirna a la rei lo teh lul nen, a rawngbawl turin min ko tlat mai. Amaherawhchu, chawngheina hmangin ‘Training’ min neihtir dawn a ni,” tiin. A pu (Saikhuma) ang bawkin, “Lalpa’n a ti” tih tawngkam a rawn hmang a ni ber. Keini, a nu leh pa-te chuan eng han sawipui leh tihtheih nei chuang lo vin thil kal dan chu kan thlir ta ringawt mai a. Tichuan, a sawi ang chiahin CHAWNGHEI chuan TRAINING chu 24th August 2004 atang chuan a tan ta a ni. Isaia 58:1-12 thu hi keini, a nu leh pate chu zir ngun tur leh heta thute hi ngaihtuah ngun turin min hrilh a. Tin, mihring mithmuha chawnghei a nih loh vangin leh Pathian mithmuh anih zawk vangin ‘Tuma hnena sawi lo turin’ min ti a. Tin, a nu pawh leave la tur leh kei pawh zinchhuak lo turin min duh a, chhun leh zanin min curfew a ni ber. Tin, amah pawhin ni eng zat nge chaw nghei tura hrilhtu hian a hriattir si loh avangin ni 30 Earned Leave dilna chu kan theh lut ta a. Chaw a nghei tan atanga ni 30 vel thleng chu in chhungah a la kal vel thei a, ni 33 atang chuan a khumbet tan ta a. Tuisik hi ni khatah a in tam hle a, riltamna hi ni khatah vawi 4/5 vel a lo kal thin a ti a, a ril a lo tam hian a thawh nat em avangin tawrhchhel a ngaih thu a sawi thin. “Sipai pawh, ral kap tlak ni tur chuan training an neih leh an training chu an pass chhuak ngei tur ang hian kei pawh Lalpa’n ei tura min tih hma chuan ka ei dawn lo, Lalpa hi a rinawm em’ a ti bur mai a. Ni 30 a pelh chhoh hnu hian a taksa chu a chhe tawh hle a, amah pawh a thim vek tawh a ni. A mit chuan khua a la hmu thei rih a, a beng pawh a la chhet lo. “Lalpa’n ka taksa hi a thlak danglam vek dawn a ni” a ti a. A zunkawng a lo buai tan ta a, zung hlei thei lo vin, darkar chanve dawn dawn zun nan hun hman a lo ngai ta a, zunin angin a awm a, na a ti em em a. “Lalpa’n a tuarna min hmuhtir a, ka tuarna hi chu engmah a ni lo, Lalpa ka lawm e,” a ti a. Chumi hnu lawkah chuan, “Lalpa’n ka zunkawng a siam tha ta e,” a ti a, na reng reng a sawi tawh lo, a pum nate, a awm nate pawh chu a tha chho ve leh ta zel a. Hun a lo kal zel a, a taksa dinhmun lo hniam zel han en chuan kei, pa ber pawh chu ka zam chhe der tawh a. Tuma hnenah sawi lo tura min ti chungin a ruk tein kan Kohhrana rawngbawltu Pu H.Saihmingthanga chu kan dinhmun leh thil awm dan ka hrilh ta a, a ni chuan Upa ZD Selthuama rawn hruaiin tawngtaina an rawn nei a. Ni 33 a thlen chuan kan tlang thang ta a. Kan Kohhran hotute Upa F.Sanglura, Upa Lalsanglura leh rawngbawltu K.Laldingliana te ka hrilh leh ta a. Tin, an ni’n Bialtu Pastor Rev.Rothuama hrilhin a ni chu a lo kal vat a, tawngtaina a rawn nei a. Rev.Rothuama hian Tahrik ni 41-na (Sunday)-ah kan Kohhran Upa leh Rawngbawltute zawng zawng khawmin kan inah tawngtaihona an rawn nei a, tin, Isaia 58-a Chawnghei thu zirhona min neihpui bawk a. Kan fanu Lalrintluangi chawnghei a han tlang than tak hnu hian Lunglei khaw chhunga mimal, pawl leh Kohhran hrang hrangte’n min tawngtaipui nasa hle a. Tin, tawngtaipui bakah sum leh pai thlengin tanpuina kan dawng a. Farm Veng Branch YMA atangin Chini kan dawng bawk a. Tin, kan in khatin, chhun zan zawmin Farm veng bakah veng hrang hrangin min awmpui reng bawk a, kan thla a muangin kan lawm em em a ni. Ni 40 a pelh hnu chuan a mitin khua a hmu lo tan ta a, a beng a ngawng bawk a. Tin, tuisik pawh a in tlem tawhin a in hlei thei tawh lo a ni ber. Vurtui khalte kan fawhtir a, a taksa hi hmuh tlak a awm tawh lo. A ‘aw’ erawh chu a danglam chuang lo va, hei hi mak kan ti khawp mai. Ni 43-na chu mualpho lo vin kan thleng leh thei ta a. Mahse, keima lamah chuan ka beidawng chauh ni lo vin, a la boral lo chu mak ka ti tlat tawh zawk a. Lo boral ta se tuar thiam turin ka rilru ka inbuatsaih ru fel diam a, ngaituahna a kal thui duh ngei mai! ‘Thihna’ lo tawk mah ila hriatthiam ka tum ang tiin inngaihtuah zui mah ila, thil ‘zahthlak’ a nihna tur chuan ka rilru a tibuai a, ka rilru a na em em a. A ruang chunga thusawi dan tur thlengin ka suangtuah tawh a. Mi tam takin, ama tawngkam ngei, “Lalpa min ngheitir” tih an hre tawh si a, kan mualphona thui turzia ka ngaihtuahin, kan zahna tur nen awm ngaihna pawh min ti hre lo. Chaw ei tura chhungkhatte leh keimahni ngei pawhin kan han nawr pawhin a tum lo bur a, “Lalpa hi a rinawm em” a ti mai si! Kan beidawng let der a ni. Ni 44-na zing khawvar chu mualpho lo chuan kan hmu leh ta chu a ni a. hemi tuk hian ka mangang tawngkhawngin Kan Kohhran Upa, Upa F.Lallura leh Rawngbawltu K.Laldingliana te chu tawngtaina min rawn neihsak turin ka sawm leh ta ngawt mai a, inthlahrun a na duh khawp mai. Tichuan, an rawn tawngtai leh a, Upa F.Lallura hnenah phei chuan ka beidawn hmiah tawh thu ka hrilh nghe nghe a ni. Mualpho chiah hmachhawn tawh turah inngaiin veng danga kan fanute pawh ka chahkhawm a, Chhun lamah nilengin in leng khat tlatin kan nei a. Amaherawhchu, vanneihthlak takin he Ni 44-na hi kan hmang tluan leh thei ta hlauh a. Tin, zan hun pawh chu mualpho lo vin kan thlengin kan hmachhawn leh ta a, in leng thahnem tak nen. Ei Tur A Rawn Lam Ta! Ni 44-na zan dar 8:00 pelh hret-ah chuan, a mutna pindan atangin choka lamah a thiante an rawn tlan lut a, “Balhla a lam” an rawn ti ta mai a. Kan pe vat a. Mahse, hemi hma, a chawnghei Ni 41-na (Sunday) zingah “Ka ei theih takin” tiin bawnghnute leh chhangthawp lo inring turin a nu a hrilh tawh a, mahse, a ei leh theih tak si loh avangin ‘Balhla pawh chu ei thei tak maw?’ tiin kan ngaihchang a. Vanneihthlak takin a ei ta ngei a, bawnghnute leh chhangthawp a rawn lam chhunzawm tih kan hre leh ta a. Keini nupa ‘Lawmna’ chu sawiin a siak lo! Tichuan, kan fanu chuan 24th August 2004 atangin 6th October 2004 thleng, Ni 44 chhung ama sawi danin ‘Lalpa’n chaw a ngheitir’ a nih chu. Kan fanu, Lalrintluangi hian a hma lam hun chu engtinnge a hman zel ang tih kan sawi thei hauh lo va. Amaherawhchu, he Ni 44 hun chhung hi amah leh keini a nu leh pa te, a unaute chuan kan theihnghilh thei tawh lo vang. A zahthlak zawnga lak phei chuan, chu a zahthlak zawkna chu kan hriatrengna tura min puitu tha tak a ni hlauh thung ang. ………………………
NOTES AND COMMENTS: - Lianhmingthanga +91 9862314747 A hma lama kan chhiar tawh ang khan Lalrintluangi hian Ni 44 chhung chaw a nghei vangin SAIKHUMA HRILHLAWKNA BU hi lo piang a ni a, a ni hian khatiang tak khan chaw nghei lo se la chuan he lehkhabu, Zoram tana lehkhabu pawimawh tak hi chhiar tur a awm dawn lo a ni. Chuvangin, ‘Saikhuma Hrilhlawkna leh Lalrintluangi Chawnghei’ hi an inzawm tlat tihna a nih chu. Hetiang taka ‘Hrilhlawkna Pawimawh leh Dik’ Pathian hnen atanga hriattirna Pu Saikhuma dawn zawng zawngte hi mipuite hnena puangzar lo va kum 40 chhung zet mai upbeh tlata a lo awm hi a mak hle a ni! Engemawzawng chuan a fapa, Pu H.Dengthanga hi mi thahnemngaite chuan a demawm ru deuh mai thei e. Amaherawhchu, ngun taka ngaihtuah chuan a hun tak zawk niin a lang, ‘Thim Thuah Hnihna’ kan hma lawka lo thleng tur atan tun hi ‘Inralrinna Thu’ Zoramin a mamawh hun tak a nih vangin. Pu Saikhuma tunu Lalrintluangi’n 2004 kuma Ni 44 chhung chaw a nghei hnu-ah, a vawi hnihna atan 23rd May 2007 atanga 7th July 2007 thleng khan Ni 45 chhung chaw a nghei leh a. Hemi tum hi chuan a tawp thlengin, mi tuma hriat loh vin Lalrintluangi hian Ni 45 chhung chaw a nghei tlang a ni. 21st August 2009-ah khan Lalrintluangi chu va tlawh tur leh Pu Saikhuma Hrilhlawkna lehkhabu chungchangah Pu H.Dengthanga S/o Saikhuma (L) te In, Lunglei, Farm Veng-ah ka va zin phei a. Ka beisei aiin Lalrintluangi chu ka va hmu tha a. Amahin a la che hlei thei lo va, a Nu leh Pa te’n englai pawhin, hneh takin an vil reng a ni. A changin Wheelchair-ah an thutchhuahtir ve thin. Chhungte ruala chaw ei dawhkan kilin amahin chaw a ei thei bawk. He a chawnghei vawi hnihna hi kum 2 chuang zet a ni ta, a nghawng hi a reiin a na hle a ni. Mak deuh mai chu Lalrintluangi hian na leh insawiselna reng reng a nei lo va, a khawvel chu khum leh wheelchair a ni mai. Kum 2 chuang hetiang hian awm tawh mahsela, a hlim em em reng a, a betu apiang chu nui sangin a chhang thei zel a ni. A awmdanah a lungawi tawk hle a, vuina emaw, hreawm tihna emaw engmah a nei ngai lo. Heti tak mai Pathian hmaa ‘thuawihna leh inpekna’ thuk tak nun a neih avang hian Lalrintluangi thlarau hi a fing hle a ni. Pathian rawngbawl tura heti taka Training hautak a paltlang mek dante han ngaihtuah hian a Pu, Pu Saikhuma hnena inpuang Pathian thlarau ngei khan Zoram tan Lalrintluangi hi nasa takin a la hman ngei a rinawm. Tin, Pu Saikhuma Hrilhlawkna ‘ZORAM THUTHLUNG’ hi mi ten an hlut em avangin a Bu-a chhuah leh turin Pu H.Dengthanga te chhungkua pawh an inbuatsaih mek a ni. (‘Saikhuma Hrilhlawkna’ hi 2005 khan 2000 copies chauh siam a ni a, mi te’n an hlut em vangin Pu H.Dengthanga pawh hian Xerox copy bak a kawl tawh lo a ni.) Hetih mek lai hian kan tunlai boruak han thlirin kan hma lawkah hian hun danglam tak engemaw lo thleng tur awm tlata hriatna leh, chutiang lam hawizawnga Pathian pawlna changte pawh an awm nual a ni. Tin, kan Zoram nun han en hian ‘Thim Thuah Hnihna’ hi kan hlat vak tawh loh hmel khawp mai. Chutih rual chuan kan Pathian hi ‘Fair’ taka thil ti thin a nih vangin ‘inralrinna’ (warning) pe hmasa lovin a mite a thunun ngai lo va, Thuthlung Hlui hun lai ata tawh ramah chhiatna a thlentir dawn apiangin ‘Tlangau’ a tir thin. Zoram pawh hian chu chu kan ngaihven a pawimawh hle a ni, hman kum lawka Nagaland atanga Pathian mi tirh lo kalte pawh khan Zoram tan ‘Warning’ an rawn keng a nih kha. Dik takin Lalpa PATHIAN chuan a rawngbawltu, a zawlneite hnenah a thuruk hrilh lovin engmah a ti lovang. - Amosa 3:7
Rambuai (1966) leh S.Vanlaiphai chungchang thu Pu Saikhuma’n a lo sawi lawk zawng zawngte kha a thlen dik em avangin ‘Thim Thuah Hnihna’ leh ‘Zoram Khawvar’ lo thleng tur a sawilawkte pawh hi a lo thleng dik leh ngei ang tih hi a rinawm hle a ni. Pu Saikhuma hnena Lalpa’n ‘Thim Thuah Hnihna’ a hmuhtir ang hian, khawchhak lam atanga Hnam Kawlh/Ral lo lian tur hi Pastor chhawna leh Pu Chawngkhupa te pawhin an lo sawi ve ngei avangin a rintlak lehzual a ni. 1. Pastor Chhawna: “Khawthlang diar khim leh khawchhak diar khim hnuaian kan ram a lut dawn ngei a, chumi chuan kan ram hmel fel liah puin a talchhuak dawn tih ka nghak reng a ni. Zoram, i ke chu Lalpa chungah nghat tlat rawh” tiin. Khawthlang diar khim a tih te hi Vai-ho khu ni ngeiin a rinawm a, tin, khawchhak diar khim a tih te pawh hi China-ho khi an nih ngei a rinawm. India leh China inbeihna nasa tak hnuaiah Zoram a lut ngei ang a, chumi zarah chuan kan ram hi mak tak leh felfai takin India awpbehna lak ata a talchhuak hlauh dawn niin a lang. 3. Pu Chawngkhupa : “Ngawi teh u, nizan chu ka mumang niin ka hria, thenkhat chuan ‘Inlarna’ an ti ang. Khawchhak lam atang khian ‘Zawng Hmaisen’ hi lei vang dapin an lo chhuk thla chiam mai a, an vir em em a, ei tur reng reng hi an ei duak duak mai a, ka kuta ei tur ka ken pawh chu min dil zel mai a” Tin, anni bakah hian khawchhak lam atanga ral lo lian tur hriattirna dawng hi midangte pawh an awm nual bawk. Tunhma hma deuha ‘Khawchhak Lungpui’ lo lum tur hlauva insaseng ta ‘Pu Lalzawna Pawl’ te hlauh pawh kha Lungpui tak tak ni lovin, he huna thil lo thleng tur hi a ni zawk mai lo maw tia ngaite pawh an awm bawk a ni. Mi thenkhat hnena Pathianin Zoram ‘Thim Thuah Hnihna’ lo thleng tur chungchang, ‘Khawchhak Ral’ lo lian tur a hmuhtir hi mi thil chik mite chuan ‘China’ an nih an ring ber. India leh China hi khawvel sumdawnna lamah nasa taka thang lianin, an iner nasa hle a, tin, ramri chungchang thu avang hian an inkarah, chhungril takah boruak rit tak a inmung ru reng bawk. A bik takin Jammu and Kashmir leh Arunachal Pradesh chungchangah hian China rilru hi a za ru hle tih hi khawvel hriat a ni. Tin, tunhnai hian China sipaite hi an huangtau sawt riau a, ramri rawn pelin India tana ngaihmawhawm deuh taka khawsak an ching viau a ni tih tunlai Chanchin Thar-ah an puang ta zeuh zeuh bawk. Tin, Indian Defense Review Editor, Bharat Verma phei chuan kum 2012 hma ngeiin China hian India hi a beih a ring a, he thu hi Internet-ah chhiar tur a tam hle a, inhnialna pawh a chawkchhuak viau bawk a ni. China hian India a beih chuan ram hrang hrang a nghawng ngei ang a, chu chuan Indopui III-na a chawkchhuak mai ang tih hlauthawng ru tam tak an awm bawk a ni. Engpawhnise, Bharat Verma thuziak hi Pathian hnen atanga a dawn a ni nge ni lo tih kan hriatpui loh vangin a kum thu – 2012 hi chu rin bur tura han tarlang ka ni lo va, thleng dik thei, thleng dik lo thei a ni. Amaherawhchu, ‘Thim Thuahna Hnihna’ lo thleng tur Pu Saikhuma hrilhlawkna-a ‘Khawchhak Hnam Kawlh’ tih kan hmuh te, Pastor Chhawna’n ‘Khawchhak Diar Khim’ a sawi te leh Pu Chawngkhupa’n ‘Khawchhak atanga Zawng Hmaisen’ a tihte hi ngun taka han ngaihtuah khawm hian Bharat Verma thuziak pawh hi a dik ngeiin a rinawm a ni. Tin, “2012 hma ngeiin” a tih pawh hi kan sawi theih piah lam nimahse, ngun taka tunlai India-China Defense News han thlir hian kei chuan lo hnawl ngawt chu finthlak berin ka hre lo. Engpawhnise, Zoramin rinna leh thlarauva mi ropui kan neih, Pu Saikhuma leh Pu Chawngkhupa leh Pastor Chhawna te hnena hriattirna thu inang petu kan Pathian hian dawt thu ringawt chu a hriattir hauh lo vang. “Dik takin Lalpa PATHIAN chuan a rawngbawltu, a zawlneite hnenah a thuruk hrilh lovin engmah a ti lovang.” tih ziak ang khan Zorama ‘Hun Thim’ lo thleng turah hian mipuite kan inralrina, kan lo inpuahchah thiam theih nan a lo hriattir lawk zawk a nih a rinawm hle. Chuvangin, he ‘Hun Thim’ hmachhawn tur hian rinna leh thlarauva lo inbuatsaih hi kan tih tur pawimawh tak a ni ta!
Pu Saikhuma hnena Pathian hrilhlawkna lo thlen dikzia chu Rambuai (1966) leh S.Vanlaiphai chungchangah kan hre ta a. Tin, thil mak leh ropui tak dang leh chu ‘Look East Policy’ a lo hmu lawk vek hi a ni kan ti thei ang. Kan hriat theuh angin India Sorkar chuan a innghahna ber, USSR chu a lo kehdarh tak avangin khawchhak lam ram, South East Asia ram (ASEAN)-te nena insumdawn tawnna tur Policy ropui tak, China ram economics pawh nghawng lawih phak ‘Look East Policy’ chu a duang chhuak a. India hmar chhak ram hi sumdawnna atan inkalpawhna tur ringawt ni mah ila, thil kal fuh dan azirin kawng tam takah hma kan sawn phah thei a ni. Look East Policy avang hian India hmarchhak ram State hrang hrangah Airports, Railways leh Kawngpui tha zawk siam lamah India Sorkar chuan nasa takin hma a la mek a. South East Asia ram hrang hrangte nena insumdawn tawnna lian tak kalpui tur a nih avangin Pu Saikhuma’n, “Zoram kawngpui kawtchhuah hi ‘Hmar lam’ ni tawh lo vin, ‘Chhim lam’ a ni tawh zawk ang.....” tia a lo sawilawkte hi a dikzia a lang chho mek zel a ni. Rambuai (1966) hma lam daih tawh atanga Mizo pa-in India Look East Policy lo piang tur a lo hmu lawk vek mai hi a makin a ropui hle a ni. Tun hmain Pu Saikhuma hi ka lo hre ngai hauh lo va. Amaherawhchu, July 2009 khan a Hrilhlawkna Bu chu ka chhiar fuh ta hlauh mai a. Ka chhiar phat atangin ‘Pathian atanga lo chhuak – Hrilhlawkna Nung’ a ni tih ka pawm nghal thlap a ni. Tin, heng thil Lalpa’n a hmuhtir leh a hriattirte hi a dik ngei a ni tih chiang tur khawpin 1995 atang khan chiang tak takin min lo hriattir ve tawh hlawm a, chuvangin, hetiang taka ‘Hrilhlawkna Nung’ a Bu-a chhiar tur lo awm hi ka lawm tak zet a, ‘Zoram Bible’ tih hial mai ka nap a ni! Mihringte ziah theuh theuh, hriak thih theuh theuh ka ti mai. Pu Saikhuma thih kum leh ka pian kum hi a inrual chiah a. Kan mizia pawh inan deuhna laite pawh awmin ka hria, tih lam ti tlut chi a nih ve hmel a. Tin, kan ram hmuh a lo inang chiah bawk nen, chuvangin, he lehkhabu hi tuipui lo thei ka ni lo. Pu Saikhuma thih atanga kum 30-ah a lo hmuhtir thin ram chu Lalpa’n tlai khawhnuah min han hmuhtir ve a, danglamna tehchiam awm lo mahse remchang chuhin ka han tarlang ve duh a ni. 1. ZORAM LEILUNG HNUAIA HAUSAKNA A DAHTE: Oil, Gas, Rangkachak leh Lunghlu tam tak Lalpa’n a thuhruk zozaite hi kan sawi kan sawi ve thin laite khan thenkhat chuan min nuihzat a ni. A awm ngei a ni tih ka chiang nasa mai si a. Amaherawhchu, finfiahna turin Documentary Proof/Evidence mumal tak nei si hek lo le, miten min nuih liam mai maite pawh kha an demawmin ka hre lo. Pu Saikhuma hun lai phei kha chuan awih a har lehzual ngawt ang! Tunah erawh zawng, nuihzat kan hlawh ta bik lo vang chu maw! India Sorkar meuh pawhin Mizoram leihnuaia Oil leh Gas zawn leh haichhuah hnaah ‘Global Tender’ hial a chhuah ta reng mai! Hei hi khawvela phochhuah kan nihna pakhat chu a lo ni ta reng mai! Mizoram leilung 58.90% laia zauah Oil leh Gas haichhuahna kua dapin Russia, Ukraine, France Company te bakah ONGC, Reliance leh Oil India Limited-te chu an rawn bung ta mawlh mawlh mai a nih hi! Tin, Vaiho Chanchin Bu-ahte leh Internet lamahte lah chuan “Kuwait of the East” tihte, “Mizoram Floats on Oil and Natural Gas” tihte chu an ziak kur ngei nguai ta mai. Kan ram hruaitu lu ber, kan CM zahawm tak pawhin “Oil chungah kan thu” a ti ta hial a ni! 1995-ah khan Lalpa’n dawt min hrilh lohzia a lanchian zel avang hian a lawmawm tak zet a ni. Tunah hian Oil leh Gas chu finfiah chian an ni ta phawt a. Kan aupui laia mite’n an awih loh kha thudik a lo ni ang bawk hian Rangkachak leh Lunghlu-te pawh a dahtu Pathianin,”Ka dah a ni” a tih miau avangin tunah hian awih lo mah ila, Oil leh Gas ang bawk hian a dikzia a rawn lang leh mai dawn a ni.
2. RING LO MITE AWPBEHNA HNUAIA KAN AWM CHHUNG CHUAN LALPAN HAICHHUAH A PHAL LO: (Pu Saikhuma chuan ‘Milem Ban Sawm Nei’ tih tawngkam a hmang a, thuhmun tho an ni e.) Zoram lei chhungril hausakna zawng zawngte hi a dahtu Pathian hian ‘Ring lo mite’ kuta luanluhtir a phal lo. Sorkar kan sawi lo, ‘Sakhua’ a ni kan sawi ni. Milem sakhaw be-ho hian Zoram leilung hausakna hi an hui ve thiang lo, heng malsawmna a thuhruk zozaite hi Amah tihtu tak tak kan nih hun atan leh mahni kea kan din hun atan khek khal tlat a ni. Zoram hi Pathiana kan thanharh hunah chauh heng hi haichhuah an ni ang. Tunah zawng heng malsawmna nasa lutuk dawng tur hian kan la in ‘fit’ lo ve. Amah kan theihnghilha, kan hlat phah nan leh tisa nawmsak nan ringawta kan hman a rem ti lo. “Tihnuam tak leh thuawih taka in awm chuan, in rama thil thate hi in ei ang” tih ziak ang khan. (Is. 1:19). Zoram hian a tak taka Pathian Thu kan awih hunah, khawvel hausakna leh ropuinain a tihbuai phak loh nun kan neih hunah a ‘dahtu’ hian min haichhuahtir ang. Chuvangin, tuna Company lian tak takte hian Oil leh Gas tamzia chu an finfiah ngei ang a, nimahsela, an haichhuak lo vang tih hi ka puang e. Han bei zel phawt se la, kan en ang a, kan hria ang chu. 3. “IN LA INDEPENDENT ANG” : He tawngkam hi 1998-ah chiang tak leh fiah takin min hriattir a ni. Hemi kum hian “Zoram Politics-ah Pathian Ram Lo Thleng Rawh Se” tiin ka au ve nasa hle. Ring lo mite awpbehna hnuai ata hi mihring chakna leh remruatna ni lo vin, chunglam thiltihtheihna leh remruatna avang chauhin kan chhuak dawn a ni. Ram hi luah tûra anmahni khandaiha an lak a ni lo va, Anmahni bana inchhandam an ni hek lo: An chunga i lawm avângin I kut dinglam leh, i ban leh, i hmêl engin a ni zawk. – Sam 44:3 Pathianin Zofate hi leilunga a Lal Ram din tura a buatsaih kan nih vangin ‘Ring lo mite’ hnuai ata min hruaichhuak dawn a ni. Amah rinchhanin, mahni ke-in kan dingchhuak ve tawh ang. Khawvela hnam tinrengte tan taksa leh thlarauvah malsawmna ni turin kan ‘Independent’ dawn a ni. Chu chu keini thawhchhuah ni lo vin, Ama ruahmanna fel tak avangin a lo thleng ang. A hmanrua turte pawh hi an lo la lang ang. ‘Rah chhuah tur Hnam’ kan nih vangin mahni ke-a kan din hi lo theih loh a ni. 4. TIHDAM RAWNGBAWLNA: Hei hi khawvela ‘Zoramthar’ phochhuahna tur pawimawh tak pakhat a ni. Hri leh natna khirh zawkte chuan khawvel hi an rawn tuam zel dawn a. Khawvela Doctor thiam ber berte pawhin an tih dam theih loh, tihngaihna an hriat tawh loh damlo leh natna tuar, beidawngte chuan damna duhin min rawn pankhawm tawh dawn a ni. Midangte’n an keng lo vang tihna ni lo vin, a bik takin hei hi kan thalaite kut bik tur a ni tih min hriattir, “In thalaite’n an khawih ang a, an dam zel ang” tiin. (Pu Saikhuma chuan damlo-te chunga kut nghah bakah damdawi atan ‘chil’ kan la hman tur thu a sawi). Heng ho zingah hian khawvela mi hausa pui puite an tel dawn avangin, lawmman leh thilpek hlu tak tak an rawn keng dawn a ni. Tin, damna an chan avangin Lal Isua fak chungin, Kristaa siamtharna changin an haw leh ang. He Rawngbawlna hi leilunga Pathian Ram dinna tur hmanraw tangkai tak a ni ang. 5. MAICHAM PAKHAT: Zoram Khawvar Hun, Zoramtharah chuan mipuite’n ‘Maicham Pakhat’ kan kil za tawh ang. (Pu Saikhuma chuan ‘Meichher’ tiin a sawi) Beram inruksakte, thurin hrangte leh Pawl hrangte an awm tawh lo vang..Lalpa pakhat-ah ‘Pumkhat’ kan ni tawh dawn a ni. Zoramtharah chuan Pawl hrang boruakin hmun a chang pha tawh lo vang. Zoram khawvar hunah chuan engkim mai hi a thar sur mai dawn a ni. 6. KHAWVEL DARTHLALANG: Zoramthar chu mihring din a ni dawn lo va, Pathian thutiam ram anih vangin hnam zawng zawnga hnam chungnung berah Lalpa’n min dah dawn a. Chuvangin, kawng engkimah, ram leh hnam inrelbawlna leh khawtlang nunahte khawvela hnam dangte’n entawnin min rawn zir tawh ang. Chu chu Chanchin Tha vangin a ni ang. “…hnam tin i engah an lo kal ang…” tih ziak ang khan.
7. BIBLE Bu 67-NA: Zoram nihna tur min hriattir dang leh chu ‘Zoram chu Bible Bu 67-na in ni ang” tih hi a ni. Kan Pathian Lehkhabu Thianghlim hi Bu 66 chiah a ni a. (Thuthlung Hlui–39 leh Thuthlung Thar–27 = 66) Bu 66 kher kher a’n ni tlat mai hi mak ka ti em em thin! Rilru-ah Sakawlh number a lo lang nghal kuau mai a, a nuam lo duh khawp mai. Bible an siam lai, an thlankhawm laite khan an fimkhurin an uluk hle si a, Bu 66 kher khera an han chhuah tlat mai hi a mak a ni! Heti hian min hriattir ta a: Bible hi thu mai a ni a, thu ringawt. Amaherawhchu, heng Bible thute hi tisa-a lo chang tur an ni, a famkimna tur chu. Lal Isua pawh a lo pian hma kum za tam tak atang tawh khan thu-in a lo piang hmasa phawt a, thu hlirin. A tawpah khang thu zawng zawngte kha tisa-ah a lo chang ta a, hmuh theih leh khawih theihin khawvel chhandamtu chu a lo piang ta a ni.“Tin, Thu chu tisaah a lo chang a, kan zingah a awm ta a” tih ziak ang khan. (Joh. 1:14). Chutiang bawk chuan Zoram hi thu-in kan tlan nasa em em a, thu-ah chuan hausa tak kan ni. Amaherawhchu, kan thusawite chu kan nunin a um pha lo, thu chu a taka nunpuia, tisaa chantir a ngai si! Chuvangin, hun hian thiam a chan hunah chuan Pathian thu kan hriat leh kan sawi thin zawng zawngte chu a takin kan nunpui tawh ang a, kan nunah hmuh tur a awm tawh ang. Hnam dang zawng zawngte’n kan nunzia leh thiltihah Pathian an hmu thei tawh dawn a ni. Chutichuan, Bible Bu 66, thu ringawta ziak chu tisaah lo changin, a famkimna Bu 67-na chu kan nihna a ni tawh ang. Chumi awmzia chu Zoramthar chu Bible Bu 67-na tur a ni. Khawvelin a chhiar tur chu! Holy Bible chhiar ngai lo leh chhiar thiam lo mihring nuai tam takte hian min la chhiar ang a, Zoramah hian Lalpa a awm a ni tih an hre tawh ang a, Pathian thiltihtheihna hmuin Amah an ring tawh ang. 8. TARSIS LAWNG LIANTE: Thim Thuah Hnihna leh Pathianin Zoram a thenfai avanga tawrhna lo thleng tur hi a nasa hle dawn a ni. Thim lo thleng tur thu hi tawite chauhin min hriattir ve a, chu chu “Rambuai ’66 kha chu nep te a ni ang” tih chauhin. A thu hi a tawi hle nanga a nep lo a ni! Chuvangin, Thim Chhah Tak avanga Zoram tlu sawprawp din thar leh tur hian Pathian chuan khawvel ram hausa leh thiltitheite chu hmanrua-ah a hmang dawn a ni. Ram dang mite’n Zoramthar din tur hian an thiamna leh finna te, an sum leh pai tam takte chu an rawn thawhkhawm ang. Tin, kan ram hausakzia hi hnam fing zawkte chuan an hrechiang telh telh ang a, “Tarsis lawng liante chuan hmasak ber an chuh ang.” tih ziak ang khan (Is. 60:9) Zoramah hian tlatlum ber nih inchuh reng rengin an hman hlel dawn a ni.
9. RAM RORELNA: Zoram Khawvar Hun, Zoramthar-ah chuan ‘Ramhlui’ zia leh ‘Kalphung Hlui’ zawng zawngte chu hriat reng a ni tawh lo vang. Pathian Engkimtitheia chuan Zofate hi min siamthar tawh dawn avangin Ram Rorelna-ah pawh ‘Pathian Ram’ a thleng tawh dawn a ni. Chuvangin, Party Politics chuan hmun a chang tawh dawn lo va, ‘Pawl Ram’ a tla vek ang. Ramhlui-ah chuan tling tawka inhria,‘Kei ka ni’ inte an inzuar a, mihringte’n kan thlang mai thin. Zoramthar-ah erawh chuan ‘Lalpa Mi Ruat’ dik takte an rawn dingchhuak tawh dawn a ni. Zoramthar chu ‘Democracy Ram’ a ni dawn lo va, ‘Pathian Lalna Ram’ (Kingdom of God) a nih zawk dawn avangin, Pathian Thu ang zela rorelna ram a ni tawh ang. Chumi awmzia chu ‘I RAM LO THLENG RAWH SE’ kan tiha, tawngtaia kan dil fo hi pek kan ni tawh dawn a ni. Chuvangin, Ram roreltute pawh chu Lalpa tihna-a khatte an ni tawh ang. ( 11. I Ram lo thleng rawh se tihah en rawh) 10. TLANNA FAMKIM : Sap-ho Chanchin Tha rawn ken kha ‘Khawngaihna Chanchin Tha’ a ni a, chu chu Thlarau Chhandamna chauh a ni. Chu bak chu Sap-ho kha kentir an ni lo. Zofate’n kan ken tur erawh chu ‘Tlanna Famkim’ a ni. He ‘Tlanna Famkim’ hi chiang taka sawifiah tur hi chuan hun tam tak a duh a. Mahse, hei ngei mai hi Pathianin Zoramthar a tundinna tur chhan dik tak anih vangin, tawite tal zeh a ngai a ni.
Genesis 1:26-ah, “Tin, Pathianin, “Kan anpuiin, keimahni ang takin mihring siam ila…” tih hi kan hmu a. Pathian chu Chatuan Mi, nung reng, ‘Thi thei lo’ a ni. Mihring a siam pawh khan a sawi ang ngeiin ama anpui ‘Thi thei lo’ vin a siam a ni. Chumi awmzia chu Adama kha ‘Nung reng tur’ thi thei lo va siam a ni. Tin, chu bakah khawvelah khan ‘Thihna’ a awm lo reng reng a, amaherawhchu, mihring thuawih lohna leh bawhchhiatna avang khan lei hi anchhe dawngin a lo awm ta a, khawvelah thihna a lo lut ta a ni. Bible chang lar tak Johan 3:16 “Pathianin khawvel a hmangaih em em a…” tihah hian mihring thlarau chauh hmangaih a, mihring thlarau chauh chhandam turin Pathianin a Fapa hi a pe tihna a ni lo. “A hmangaih chu khawvel a ni.” Mihring a siam hma ata tawh, a thilsiam tinrengte chu “Tin, Pathianin chu chu a en a, tha a ti hle a” tih a ni a. Chuvangin, “A Fapa mal neihchhun a pe a” tih hian mihring thlarau chauh chhandam tur bik ni lo vin, a duh taka a siam khawvel pumpui, bawhchhiatna avanga ‘Thihna Anchhia’ lak ata chhandam turin a Fapa mal neihchhun a pe a ni zawk. I Joh.3:8 ah chuan “Pathian Fapa lo lan chhan ber chu diabola hnathawhte a tihboral theih nan a ni” tih kan hmu a. Khawvela Diabola hnathawhte lo intanna chu Eden Huan-ah a ni tih kan hria. He Diabola hnathawh avanga mihring chauh ni lo, leilung pumpuiin anchhia a lo dawn tawh chu hlipkianga, tlanchhuak turin Pathian Fapa chu a lo lang ta a. Kan thlarau chhandamna ringawt a ni lo. Kan taksa leh rilru nen lam, leilung leh a chhunga thil awm zawng zawng, thilsiam zawng zawng tlanna, diabola hnathawh avanga khawvela thihna leh natna, anchhia lo awm ta laka ata chhanchhuahna ‘Tlanna Famkim’ a ni. Lal Isua lo kal chhan dik tak chu - Pathianin khawvel a siam tirha, tha a tih em em lai dinhmun chu thilsiam zawng zawngte'n kan luah leh theihna turin, Adama bawhchhiatna avanga thihna anchhia chu hlipkiang tura lo kal a ni. Thil siam zawng zawngte chuan beisei em emin, Pathian fate lo lanna chu an nghakhlel hle si. Thil siam zawng zawngte chu thil lawilo thu thua awmtirin an awm tawh (an duha awm an ni lo va, a awmtirtu avang a ni zawk e); beiseina neiin, thil siam zawng zawngte ngei pawh chu chhiatna bawih ata tihchhuahin an awm ang a, Pathian fate zalenna ropuiah chuan an lut dawn si a. Thil siam zawng zawngte chu tun thlengin rum leh nauvei na tuarin an awmhlawm tih kan hre si a. - Rom 8:19-22 He thuruk hi thilsiam zawng zawngte ngei pawh hian sawi thei se la chuan he zalenna ram ropui tak ‘Tlanna Famkim’ lo thlen hun tur hi an aupui ve nasa hle ang le. Diabola hnathawhte tihboral a nih hunah chuan, khawvel chu a tirte-a Siamtu duan ang khan a awm leh dawn a ni. Anchhia a bo tawh ang a, thihna leh natna a awm leh tawh ngai lo vang! Thil siam zawng zawngte chuan Pathian fate zalenna ropui takah, chhandamna famkim an chang tawh ang. Kan thlarau chauh ni lo, Taksa Tlanna ngei chu.(Rom 8:23) Thlarau chhandamna-ah hi chuan kan chiang khawp mai. Mahse, taksa-a min tlanna erawh hi chu pawm harsa kan ti mai lo'ng maw? Thlarau chhandamna thu hi ei nuam kan tih viau laiin Taksa Tlanna hi chu ei harsa kan ti em? Kan Pathian hi thlarau chhandamtu a ni tih awlsam taka kan pawm lai hian kan Taksa Tlanna ah erawh chuan rin harsa kan ti em? Kan Pathian hian thlarau chhandamna ringawt hi duhtawk ta se, Kan Lalpa kha ’taksa’ khera a lo kal a ngai ang em? Kraws thu kan uar em em a, kan aupui nasa. Amaherawhchu, a thihna-ah khan kan duhtawk mai em ni? Khami piaha nunna ber, thawhlehna chungchang, Taksa Tlanna hi kan tuipui pha meuh maw? Lal Isua lo kal chhan ber kha Kraws-a khenbeh tur ringawtin kan ngai emaw tih tur khawpin Kraws thu kan sermon nasat em em lai hian a lo kal chhan dik tak, thihna hneha ’Thawhlehna’ – Taksa Tlanna hi chuan Pulpit-ah hmun a chang pha meuh lo a ang hle!
Dik tak chuan, Tirhkoh Paula meuh pawh khan he ‘Taksa Tlanna’ ram hi a lo hmuchiang em em a, rilrua rum chungin a lo nghak ve fan fan a nih kha. Chu chang a ni lo, keini ngei pawh, Thlarau hmahruai neitute hian, Fa kan nihna, ‘kan taksa tlanna chu’ nghakin, keini meuh pawh kan rilruin kan rum bawk si tiin, he hun a nghahhlelhzia hi a lo auchhuahpui hial a ni (Rom 8:23). Tin, Tirhkoh Paula hian Taksa Tlanna leh Thlarau Chhandamna chang kawptu nih a chakzia chu heti hian II Kor. 5:4-ah a sawi bawk. Keini he awmnaa awmte hi rit phurin kan rum tak zet si a, sin lova awm kan duh vang a ni lo va, sin thuaha awm kan duh vang a ni zawk, thi thei hi nunna lem zawhin a awm theih nan. He leia Taksa Tlanna ram luah chunga Thlarau Chhandamna chang tho sia awm chu ‘Sin Thuah’ tiin a vuah a ni. Ngai teh u, thuruk ka hrilh dawn che u hi: Kan zain kan muhil kher lo vang a, nimahsela kan zain tawtawrawt hnuhnung ber rik hunah chuan rei lo teah, mit khap kar lovah tihdanglamin kan awm vek tawh ang; tawtawrawt chu a ri dawn si a, chutichuan mitthite chu tawih thei lova kaihthawhin an awm ang a, keini pawh tihdanglamin kan awm tawh ang. - I Kor.15:51-52 Tirhkoh Paula chuan he hun lo thleng tur - Taksa Tlanna hi ‘Thuruk’ a ti. Mihringte thlarau ni lo vin, mihringte tisa, taksa ngei hi tihdanglam tur chu a ni. Chu tihdanglamna chuan Taksa hi Thlarauah a chantir dawn tihna ni lo vin, Thih theih lohna nun nei turin kan taksa a tidanglam zawk dawn a ni. Mit khap kar lovah tihdanglamin kan awm ang. Unau te u, “Tisa leh thisen hian Pathian ram chu a luah thei lo vang a; tawih thei hian tawih thei lo chu a luah hek lo vang,”… - I Kor.15:50 He tawih thei hian tawih theih lohna a sin tur a ni a, he thi thei pawh hian thih theih lohna a sin bawk tur a ni. - I Kor.15:53 Tisa leh thisen hian Pathian ram chu a luah theih loh avangin tihdanglamin kan awm ang. Heta “Tisa leh thisen…” a tih hi mihring hmasa, mihring hlui a ni. Chu mihring hlui chu anchhe dawng a nih tlat avangin tihdanglam a ngai, Eden bawhchhiatna zungzamin a fanchhuah a ni a. Chu mihring hlui tak chu mihring tharin a thlak dawn a ni. Mihring thi thei kha thi thei tawh lo, tawih thei taksa kha tawih thei tawh lo tura tihdanglam kan nih tawh dawn avangin thihna chuan kan chungah engmah a tithei tawh lo vang. Ama anpuia a siam, ‘Chatuan mi – Thi thei lo’ kha bawhchhiatna vangin thihna chuan fanchhuak mahsela, Hmelma huhnung ber chu hnu hnuhnungah tihbo a ni ang. Hmangaihna leh khawngaihna-a min tlantu, Tlanna Famkima min tlantu Kan Lalpa Isua Krista chu fakin awm rawh se! Hmelma hnuhnung ber tihbova awm tur chu thihna hi a ni. (I Kor.15:26) Aw le, kan Lalpa ngei chu mihring – thi thei anga lo piangin, kan thih aiin Kraws-ah a lo thi tawh a, thihna anchhia ‘Hmelma hnuhnung ber’ chu thlan atangin a lo hneh tawh kha. Hun Hnuhnungah chuan chu kan Lalpa hnehna, ‘Thawhlehna Thiltihtheihna’ chuan ‘thih theih lohna’ - Taksa Tlanna ram chu a rawn tungding tawh ang. Chu ram chu Thlante tan bika ruat a ni. Amaherawhchu, “Sawmte chu tam tak an ni a, thlante erawh chu tlemte an ni,” (Matt. 22:14) a tih tlat avangin he Taksa Tlanna ram luah tur hi tam tak an ni lo vang. Amah vang leh Ama hminga khawvel thila intihnawk duh lote, sual simna tak tak nun neitute, Rinna leh Thuawihna-a nghet taka dingte leh Isua Krista vanga hreawm nasa tak paltlangtute an ni ang, rinawm taka a thuthlung vuan tlatute chu. A nihna takah chuan he ram luahtu turte hi keini lo sawi leh rel theih thil a ni lo. A remruatna-ah kan tel pha ve si lo va, Amahin a thlang mai dawn a ni.
Krista chu mitthi zing ata kaihthawhin a awm a, a thi leh dawn tawh lo tih kan hre si a; thihna chuan ama chungah thu a nei tawh lo. – Rom 6:9 Krista thawhlehna kan tawmpui tak tak hunah chuan thihna chuan kan chungah thu a nei tawh lo vang. Kan taksa ngei hi thawlehna famkima thuam a ni tawh dawn si a. Taksa ngeiin a ni a thawhleh ni. Thlarau ringawta tho leh a ni si lo. Chu tak chu hun hnuhnunga Tlanna Famkim lo thleng tur chu a ni. Taksa thawhlehna, Taksa Tlanna hi tul lo ni ta se la, taksa ngeia a thawhleh hi a tulna a awm hauh lo, thlarauvin a tho leh ang a, a tawk a ni mai. Nimahsela, diabola hnathawh – khawvela thihna anchhia lo lut chu a hlihkiana, a tihboral theih nana lo kal a ni si a. “Taksain a lo kal a, Taksain a thi a, Taksain a tho leh a ni.” Nia, he thawhlehna tak tak hi zawng, Zirtirte meuh tan pawh rin a harsa a ni ang e…. Nimahsela rapthlak an ti em em a, an hlau va, thlarau hmu-ah an inruat a. Tin, ani chuan an hnenah, “Engati nge in mangan? Engah nge in rilruah rinhlelhna a lo awm? Ka kutte, ka kephahte hi en rawh u, hei keimah ngei kha ka nih hi! Mi dek ula, en rawh u; mi hmuh ang hian thlarauvin tisa leh ruh a nei lo ve,” a ti a - Luka 24:37-39 Hei ngei hi taksa tlanna – ‘Tlanna Famkim’ kan chan tur chu a ni. He khawvela a lenlai khan kan Lal Isua kha Pathian leh mihring famkim nihna nei kawp a ni a. A thawhleh hnuah pawh khan chu tho chu. Danglamna pakhat erawh a nei ta! Chu chu mihring nihna famkim nena a thawhleh hnu kha chuan ‘Thihna’-in a chungah thu reng a nei tawh lo! Mihring ni chungin ‘Thi thei lo’ a ni tawh. Kan hrethiam em aw? He hun ropui em em lo thleng turah hian ei leh bar mi, riltam thei mihring famkim kan la ni dawn tho a ni. “Hetah englo ei tur in nei em?” a ti a. Tin, sangha rawh hrang khat an pe a. Tin, a la a, an hmaah chuan a ei ta a. - Luka 24:41-43 A thawhleh hnu pawhin a ril a la tam tlat zuk nia! An hmaah, an mithmuh ngeia sangha rawh a ei kherna chhan hi ngun takin i ngaihtuah tawh ngai em? Mihring nihna dik tak nena tho leh a nihzia lantir a duh a ni! Thawhlehna hi thlarau ni lo vin ‘Taksa’ a ni! Riltam thei, ei tur mamawh, ei leh bar mi ni chung sia thi thei tawh lo taksa put hi ‘Taksa Tlanna’ chu a ni, a va ropui em! Thlan atangin kan Lalpa chu thihna hnehin, taksa ngeiin a tho leh a, chu tho leh taksa ngei chuan riltamin ei tur a lam a, a zirtirte hmaah, an mithmuh lai ngeiin a ei ta a nih kha! Riltam hria, ei leh bar mi nimahse, thihna chuan a chungah engmah reng a ti thei tawh si lo, thihna chu a hneh tawh si a! Chu chu nang leh keia ai a awhna, min tlanna chu a ni. He thu ngaihtuah hian lawmna sawifiah hleih theih loh avangin thinlung a tap thin! Kan Lalpa min tlanna thuk leh rilzia hi tuinnge sawifiah thei ang le? Khawngaihna Chanchin Tha chu rinna avanga khawngaihnaa kan Thlarau Chhandamna thu a ni a, chu chuan vanram min kawhhmuh a. Tlanna Famkim erawh chu he leilung khawvel ngeia ‘Taksa Tlanna’ ram luah thu a ni zawk. He Taksa Tlanna hian Khawngaihna Chanchin Tha hi a rawn ‘sinthuah’ chiah a ni. Chu mi awmzia chu Thlarau Chhandamna hi Taksa Tlanna hian a rawn sin thuah ta a, hei hi ‘Sin Thuah Ram’(II Kor. 5:2) kan tih thin chu a ni a, chu chu ‘Tlanna Famkim a ni. Tunah hian Khawngaihna hun hi a liam mek a, Hunthar, Tlanna Famkim hian a rawn thlak tawh dawn avangin Zoram leh khawvel pumpui hi a insingsa mek a ni. Chuvangin, Zoram pawh hian a tlan thin tuikhuah chu a ruak tawh, a kangchat tawh a ni tih hi a hriat a ngai a, chu chu a pawm thiam a ngai a ni. Pawm duh lo mahse chu tuikhuah-ah chuan tui in tur a awm tawh miau loh avangin tuihal mai loh chu hmabak a nei tawh lo!
Nangma tuibel ata tui in la, Nangma tuichhunchhuaha tui thar lam chu. - Thufingte 5:15 Zoram hian kan tuibel dik tak ata tui kan in a ngai ta! Keimahni tuichhunchhuaha tui thar diai chu! Sap-ho tuikhuah – Khawngaihna Chanchin Tha chu a kang chat tan mek a ni! Sap-ho khuan Thlarau Chhandamna Thu bak an keng lo kan tih kha. Thlarau Chhandamna thu ringawt hi Zoram hian a dampui zo tawh lo, kan harh hlei thei tawh lo a nih hi! Camping hian kawngro a su tawh lo va, harhna kan chang pha tawh lo va, thlarauva hmasawn zel dan turah kan buai zo tawh a ni. Ringtute hi kan mutthlu nasa lutuk tawh a, kan tisa tial tial a, kan inawi nung zo ta lo a ni ber. Kan duhzawng chu a khawvel tial tial a, Rinna hi kan hlat telh telh a ni. Thi reng si hian nung hming kan pu a, Kohhran dik tak nungchang kan hmu pha tawh lo. Chuvangin, ‘Taksa Tlanna – Tlanna Famkim’ lo chu kalna tur a dang awm lo. Kan duh emaw, duh lo emaw kawng dang zawh tur kan nei lo! Zofate hi Pathianin a bik takin min enkawl ni berin ka hre thin. Kan pi leh pu te kha tlemte an nih lai khan khawvela sakhaw lian pui pui Bhuddist, Muslim leh Hindu inkarah awm mahse, heng ho lakah hian humhimin tuifinriat ral atang daihin min rawn zawngchhuak a, khawvela hnam ropui tak tak, kristian ni ve tho-te aiin Thlarauvin min khawih nasa lawr lak a, harhna pawh kan chang zing/nasa ber a ni. Mizo te aia Pathian thu buaipui zawk hi a hnam a hnam chuan leilungah hian hnam dang tumah an awm lo. Kan inkhawm tam ber a, kan lam tam ber a, kan tawngtai nasa ber bawk ang. Kohhran pawl chi hrang hrang kan ngah em em a, Pawlchhuak kan tih thlengin ‘Pawl 100’ dawn lai a awm an ti thin! Pathian thua tuihal luat vang leh duh luat vanga heti tak maia kan han chhangchhe viau mai te pawh hi engemawzawng tak chuan Pathian tan pawh hian a ‘lawmawm’ zawk hial awm mang e ka ti hial thin, tam tak chu ‘Duh luat vang’ a ni si a! Amaherawhchu, heng zawng zawngte hi Pathian min buatsaihna, Zofate hian nun tam leh nun tak tak kan zir puitlinna kawng a nih ka ring thin. Engpawhnise, Zoram hi a nihna-ah a chian hle a ngai a ni. Pathian lakah hian enge mawhphurhna a neih? Zofate laka Pathian thil phut hi enge? Anih leh Kohhran hna pawimawh ber hi enge? Chhanna dik tak chu ‘Chanchin Tha Hril’ hi a ni ringawt. Chanchin Tha hril/Pathian Ram din aia hna pawimawh zawk thil dang engmah a awm thei lo. Kan tihtur Chanchin Tha puandarh, A thlawna pechhuak turin, Khawvel zawng zawng hi Lalpa ram a nih hma chuan. Hei hi a ni! Khawvel zawng zawnga a Lalram din turin Zoram hi a ko a ni. Chuvangin, Zoramthar kan tih fo hi heti laia a dung mel 200, a vang mel 100 kan tih bial chhunga ringawta ram lo vei ve em em ringawt hi a ni lo va, Zoramthar hi duh china lo reh bun ngawt chi a ni lo va, mahni hmasial rilru ran chunga Party Politics huangchhunga sawi mai mai chi pawh a ni hek lo. Zorama mihringte lalna ram thiat a, Pathian Lalna ram din turin, rah chhuah tur hnam, Pathian tana ram leh hnam rintlak ni turin Zoramthar hi lo piang tur a ni zawk. Zoramthar chu khawvela hnam tinrengte tan malsawmna kengtu tur a ni si a. Aw le, tunah hian hun chu a lo hnaih tawh avang leh hun inthlak tur ropui tak avang hian Zoram pumah pawh thlarau boruak hi a chawl thuap ta mai a. Tunlai saptawng thumal lar tak ‘CHANGE’ an tih fo ‘Thlakthlengna’ hi a lo thlen dawn avangin, rawngbawlna lam thlengin boruak thar a awm thei tawh lo. Kan ram leh hnam boruak inlumlet mekah hian Kohhran lian leh te a lem chuang lo. Pawl chhuahin awmzia a nei lo va, chhuah loh pawhin awmzia a nei bawk hek lo. Kal zel ngaihna kan hre ta lo a nih hi. Kan rawngbawlna hriamhrei pawh a chul zo va, hriamhrei thar kan dapchhuak thei tawh lo. Tin, tunlai hian mi engemawzatte chuan Zoramah hian thil engemaw, lo thleng tur awm nia hriat tlatna an nei bawk. A mak lo ve, heng boruak zawng zawngte hian hun hi a inthlak thleng mek a ni tih tarlangin, kan hma lawka ‘Tlanna Famkim’ lo thleng tur atan ‘inralrinna’ hun min siamsak a ni.
11. ‘I Ram Lo Thleng Rawh Se’ : He thu hi Zoram ah hian Pathian thu lar ber pawl a ni awm e. He thu hi Lal Isua’n a zirtirte hnena tawngtai dan tur a hrilh a ni a, vawiin thlengin khawvel puma Kohhran-ho leh ringtute pawhin kan hmang chhunzawm ta zel a ni. Amaherawhchu, he tawngtaina thu ropui tak Mizo tawnga an lehlin dan hi zirchian a tul deuhin ka hria a. Saptawngah chuan ‘Thy Kingdom Come’ tih a ni tih kan hre theuh a. Heta ‘KINGDOM’ tih tak mai, Mizo tawnga ‘RAM’ tih ringawta lehlin a ni hi ngaihtuah chian a tul a ni. Ngun zawka ngaihtuah chuan, mi thiam ni lo mah ila rilru a kap deuh tlat. Kingdom chu Mizo tawng chuan ‘Lalram’ emaw, ‘Lalna ram’ emaw tih tur ni awm tak a ni a. Chutichuan, ‘Thy kingdom come’ tih chu ‘I lalram lo thleng rawh se’ tiin emaw, ‘I lalna ram lo thleng rawh se’ tiin emaw lehlin ni ta se Lal Isua sawichhuahna rilru nen hian a inhmuh dik zawk hmel a ni. Mizo tawng chuan ‘Ram’ tih ringawt hi chuan a huam zau hle a. Ram satliah, tehkhin nan: “Sihhmui-ah ram ka nei a” emaw, “Lengpui-ah ram lei ka duh” tih mai emaw, tin, India ram, Sap ram, Mizo-ram tih ang te. Kingdom (Lalram/Lalna Ram) tih erawh chu a dang daih a ni. Lalber tuemaw, Lalnu tuemawin ram leh mipuite a nei a, a ram huamchhungah chuan chu lal thu ang ang leh a rorel dan ang ang chu an kalphung leh an nun dan tur a ni mai. Lal pakhat thuneihna, a thu thua ro a relna lalram a ni. Mipui rorelna, Democracy sorkar ang hi a ni lo va, midang emaw, mi tumahin thu an nei pha ve lo, kha lal kha a thu em em a, engkim a thuhnuaiah a awm a, mi tupawh tihlum thei, nunna zuahsak thei a ni a, sawisel theih a ni lo. Chutiang chu ‘Kingdom’ chu a ni. Chutichuan, Lal Isua’n tawngtaia dil tura min hriattir ‘I ram lo thleng rawh se’ tih hi ngun taka ngaihtuah chuan namai lo tak a ni. Pathian Lalram, Pathian chauh lalna ram, rorelna leh thuneihna zawng zawng leh engkim mai Pathian duh dana awm tur ram a ni a, chu chu ‘Democracy’ ni lovin ‘Kingdom of God’ Pathian Lalna ram chu a ni. Kan Lal Isuan a zirtirte kha tawngtaina chhan hlawhtlin ngai reng reng loh tur a zirtir a rinawm lo va. Pathianin a thlentir loh tur ram chu a diltir hauh lo vang. Thlentir dawn lo se tawngtaina awmze nei lo inzirtir an ni ang. Chuvangin, Pathian Lalram lo thleng tur leh vana an tih ang taka khawvela chengte hian kan tih ve ngeina turin tawngtai a zirtir a ni. Chutiang anih chuan, rinna leh beiseina nena he khawvela Pathian Lalna Ram lo thleng tur chu thlir tlat turin a fuih tihna a ni kan ti thei bawk ang. Tin, chu tawngtaina chu vawiin thleng hian khawvel puma ringtuten kan la chham thum dup dup ta zel a ni hi. Khawvel zawng zawng hi Isua Krista lalna ram a la ni dawn a, chu chu ‘Thlarau’ ni lo vin, ‘Taksa’ ngeiin kan luah dawn a ni. “I duhzawng vana min an tih angin, leia min ti rawh se” tia kan tawngtaina chu a takin chhanin a awm tawh ang a, Kan Lalpa chuan he leiah ngei hian ro a rel tawh ang. Tin, vantirhkoh pasarihna chuan a han ham a, tichuan, “Khawvel ram chu kan Lalpa leh a Krista ram a lo ni ta, ani chuan chatuanin ro a rel ang,” tiin…… - Thu Puan 11:15 Lal Isua’n tawngtai dan min zirtir ‘I Ram Lo Thleng Rawh se’ tih hi, A thiltih loh tur leh thil thleng thei lo tur ni ta se, min zirtir hauh lovang. Chuvangin, khawvel pumah hian A Lalram chu a la rawn din ngei dawn a, he leilung ngei hi Lalpa hriatnain a khat zo vek dawn a ni. (Is. 11:9) Chutih hunah chuan Lalpa’n Ram hi a la let tawh ang a, Van Pathian chuan he leiah ngei hian a Lalram chu a rawn din tawh dawn a ni. Tin, chûng lalte niah chuan vân Pathianin ram a rawn din ang a, chu chu a chhe ngai tawh lo vang a … kumkhuain a ding reng ang. - Dan. 2:44
Keini’n Vanram kai leh kai loh lam ringawt kan lo buaipui laiin, thlarau chhandamna ringawt kan beisei lai hian Ani erawh chuan hetah, he lei-ah ngei hian a Lalram a rawn din dawn si a! Kan insulpel mai mai a ni lo maw? Hetah hian kan chian a ngai ta a ni, Chuvangin, Ram Lo Thleng Tur, ‘I ram lo thleng rawh se’ kan tihah hi chuan khawvela mihring lalna ram zawng zawng a rawn thiat vek dawn a, Pathian Lalram (Kingdom of God) hi a dingchhuak tawh dawn a ni. Mipuite rorelna (Democracy) ram a awm tawh lo vang. Democracy Sorkar-ah chuan Pathian duhdanin hmun a chang thei ngai lo, roreltute chu mipuite thlan an ni a, rorelna pawh mihringte duhdana siam a ni. Chutiang ramah chuan Lal Isua’n Lalna a chang pha tak tak ngai lo. Democracy Sorkar hi mi ropui leh mi fing thenkhatte chuan,”Sorkar chhe ber” an lo ti hial reng a. (“Worst form of Government” - Sir Winston Churchill, A democracy is nothing more than mob rule – Thomas Jefferson) Mi hausa leh thiltitheihte hamthatna, mi hnuaihnung leh retheihte’n an ban phak tak tak loh sorkar a ni. US President kal tawhte leh mithiamte’n Democracy Sorkar that tawk lohzia an hmuh dante chu Internet lama chhiar duhte tan heng links-ah hian en theih a ni.
http://www.wisdomquotes.com/cat_democracy.html, http://www.brainyquote.com/quotes/keywords/democracy.html (Tin, democracy quotes tih hi Google-ah type mai rawh) Amaherawhchu, he khawvel buai reh thei lo, ralmuang lo zual zelah hian Democracy aia Sorkar tha zawk siam tur erawh chuan an tih theih piah lam a ni si. Thuthlung Hlui hun hmasa lamah khan Israel-te khan ‘lal’ an nei ngai lo. Pathianin roreltute chu a pe mai thin a ni. Amaherawhchu, Samuela hun lai khan mipuite chuan hnam dang angin lal neih an lo duh ve ta tlat mai a. Samuela rilru a na hle a, Mahse, mipuite’n an nawr nat em avangin: Tin, LALPA chuan Samuela hnênah, "Mipuiten i hnêna an sawi zawng zawng chu ngaithla rawh; nang duh lo che an ni lo va, an chunga lal atân keimah mi duh lo an ni zawk e……” a ti ta a nih kha. (Sam. 8:7) Hetah hian mipuite duhdana rorelna chu a lo lang ta a, Pathian tan chuan a lawmawm hauh lo vang. “… an chunga lal atân keimah mi duh lo an ni zawk e” a ti reng a ni. Heta tang hian ‘Mipuite Aw’ hi Pathian duhdan a nih kher lohzia a lang chiang hle a ni. Amaherawhchu, hei hi Democracy pawh a la ni pha lo fo, a nihna takah chuan ‘Theocracy’ a ni zawk. Pathianin a Zawlnei kaltlangin ‘lal’ a la siamsak cheu tho avangin Democracy ai chuan Theocracy lam a kawk zawk a ni. Democracy phei chuan Pathian a la hlat zawk hle dawn tihna a nih chu! Chuvangin, Zoramthar hi tisa taka dawnsawn chi a ni lo hle. Chutichuan, he ‘Ram Lo Thleng Tur - I ram lo thleng rawh se’ kan tih awmze dik tak hi chu ‘Pathianin khawvelah rorelna a chang tawh dawn’ tihna a ni a. Chu chu Pathian Lalram (Kingdom of God) a ni. Chuvangin, mihringte duhdan leh ngaihdan, mipui siam rorelna/Sorkar ‘Democracy’ hian hmun reng a chang thei tawh lo vang a, Pathian duh danin, Lal Isua hovin ro kan rel tawh zawk dawn a ni! Chuvangin, ‘I ram lo thleng rawh se’ tia kan sawi leh tawngtai thum dup dup lai hian kan chiang tawk em? Nge kan chham liam ve mai mai? He lehkhabu-a kan sawi ram hi ‘tisa’ ringawta dawngsawngtute tan leh ringtu tisa mite tan chuan ‘atthlak’ mai a ni ang.“Pathian ngaihsak anna an nei ang a, nimahsela a thiltihtheihna chu an awih lo vang;” (II Tim. 3:5) tih ziak ang khan. Pathian thiltihtheihna nasatzia leh A lalna pawm lote chuan ‘Ram’ hi an luah thei dawn em ni? ‘Ram Neitu’ chu Amah a ni si a! A mithlante erawh chuan kan hma lawka ‘Lei thar leh van thar’ lo lang tur hi beisei takin kan thlir mek a ni.
Ngai teh u, van tharte leh lei thar ka siam anih hi; tun hma thilte chu hriat rengin a awm tawh lo vang a, rilruah pawh a lut tawh hek lo vang. - Isaia 65:17 Van tharte leh lei thar ka la siam tur chu ka hmaah a awm reng dawn angin,
in thlahte leh in hming chu a awm reng bawk dawn a ni, LALPAN a ti. - Isaia 66:22 Nimahsela, a thutiam ang chuan van tharte leh lei thar, a chhunga felna awmte chu kan beisei a ni. - II Petera 3:13 Tin, van thar leh lei thar ka hmu a; van hmasa leh lei hmasa chu an boral tawh a, tuifinriat pawh a awm tawh lo a ni. - Thu Puan 21:1 Khing Bible thu kan tarlan atangte khian khawvel pumpui hi siam tharin a awm dawn a ni tih kan hmu a. Chu siam thar, lei tharah chuan a ni Pathian Ram a din dawn ni. Pathian Lalna Ram chu kan zingah, he leiah ngei hian a lo thleng dawn a, Democracy tih lam chu a lang pha tawh dawn lo va, Lal Isuan hovin ro kan rel tawh ang. “tun hma thilte chu hriat rengin a awm tawh lo vang a, rilruah pawh a lut tawh hek lo vang.” a tih ang khian. Chu chu ‘I ram lo thleng rawh se’ kan tih hi a ni. He hunah hian a duhzawng vana min an tih angin leia min kan ti ve tawh ang. Kan rilru, taksa, thlarau leh engkim mai chu siam thar a ni tawh dawn si a. He hun lo thleng tur hi a ni ‘Tlanna Famkim’ chu ni. Pathian Fapa mal neihchhun, khawvel tana khenbeh leh kaihthawha a awm chhan chu khawvel hian a hrechiang tawh ang a, Lal Isua Krista, khawvel tlantu hmaah chuan hnam tinrengte chu chibai bukin an kun tawh dawn si a. Kan tawngtaina-a ‘I ram lo thleng rawh se’ kan tih fo thin chu a ‘Taksa-in’ kan luah tawh dawn a ni. 12. TLANG THIANGHLIM: Tin, chinghnia chu berâm no nên an awm dun tawh ang a…… Bawng no leh Sakeibaknei vanglai leh ran chawmthaute chu an awmho tawh ang a; naupang tein a hruai duah duah ang…… tin, Sakeibaknei chuan Bâwngpa angin buhpawl a ei tawh ang. Tin, nau hnute hne lai chu rulrial kaw kotlângah a tualchai ang a…… ka tlâng thianghlimah rêng rêng chuan intihnat a awm tawh lo vang a, intihchhiat a awm tawh hek lo vang: tuite hian tuifinriat a khuh reng angin, leilung hi LALPA hriatnain a khat zo vek dawn a ni. - Isaia 11:6 - 9 I ram lo thleng rawh se kan tihte, Tlanna Famkim – Taksa Tlanna kan tihte leh Tlang Thianghlim kan tihte hi thuhmun vek an ni a, hei hi Zoramthar kan tih chu a ni! He hunah hi chuan ‘Leilung hi Lalpa hriatnain a khat zo vek dawn a ni’. Mihringte leh nungcha, thil siam zawng zawngte inkarah intihnatna awm tawh lo vin, itsikna te, inhuatna te a awm tawh lo vang a, hmangaihna leh inremnain, intihnat awm tawh lohna Tlang Thianghlim chu kan luah tawh ang. He Tlang Thianghlim hi hun hnuhnunga a mi thlante, a mi thianghlimte chenna tur atan buatsaih a ni. Kei chuan Sap-ho zeldin thu bawl leh an rin thu, Film thlenga an siam, mi thianghlim lawr huna thil awmdan tur, leia atanga lak bo daiha, vana lama chho ta delh delh anga an suangtuah hi ka ring lo a ni. A mithlante chu leilungah hian Lal Isua ho vin Tlang Thianghlimah kan cheng zawk tur a ni, chumi piah lam ram chu thu hran ni se. Tin, Tlang Thianghlim hi Chatuan Lalram nen a inhawlhzawm vek ang. …………
Aw le, he hun pui lo thleng tura ‘fatu’ atan a ruat leh a thlan Zofate hi kan thanharh a hun ta! Leilungah a Lal-Ram din turin kan kovah mawhphurhna a nghat si a. Amaherawhchu, tuna a lan dan hi chuan he mawhphurhna hlenchhuak tur hian kan harh dawnin a lang tlat lo! Chuvangin, "Pathian Ram chu in hnen ata laksak a ni ang a, a rah chhuah tur hnam hnenah pek a ni ang,' tih ka hrilh a che u" (Mat.21:43) tia Israelte hnena sawitu kan Lalpa ngei hian ‘Thim Thuah Hnihna’ hi Zoram khawih harh nan hmanrua-ah a rawn hmang dawn ta a ni. RAH CHHUAH TUR HNAM chu Zofate kan ni si a! Thununna na tak kan tawrh loh chuan kan harh thei tawh si lo a ni! Pathian Mi Ropui Pahnih, Pu Saikhuma leh Pastor Chhawna-te sawilawk angin Mizoram hi mahni ke-in kan la dingchhuak ngei dawn a ni Amaherawhchu, chu ‘Ramthar’ luah tur erawh chuan kan inbuatsaih hle a ngai ngei ang le. Sam 44:3 ah chuan: Ram hi luah tûra anmahni khandaiha an lak a ni lo va, Anmahni bana inchhandam an ni hek lo: An chunga i lawm avângin I kut dinglam leh, i ban leh, i hmêl engin a ni zawk. tih hi a inziak a. He ‘Ram Lo Thleng Tur’ luah tur hian mihring hlui chu a tawp tur a ni. Krista tel lo va hnama chian ringawt hian khawi ram mah min hruai thleng dawn lo va, mihring chakna leh thiltihtheihna rinchhana inlakhran tumna atangin Zoramthar hi din theih a ni lo. Tin, sum leh pai, hausakna hmachhuan hian engmah awmzia a nei lo vang a, Sakhuana lama tawngpawng inhman vak vak pawh hian kawngro a su pha dawn lo. Khawvela lawmna leh Pathian chunga lawmna zawn hian awmzia a nei lo bawk ang. A pawimawh lai ber chu ‘Ka chungah Lalpa a lawm em?’ tih hi a ni. ‘…An chunga i lawm avângin…’ tih ziak ang khian. I lo hreawma, i lungngai a nih pawhin, manganna leh phurrit nasa takin delh che mah se la, mi te’n eng ang pawhin sawi che mahsela ‘I chungah Lalpa a lawm chuan’ a tawk a ni. ‘Lalpa chunga i lawm chuan’ tih ni lo vin ‘I chungah Lalpa a lawm chuan’ tih a ni zawk si a. Kan chunga LALPA a lawm chuan Chu ramah chuan min hruai ang a, min pe ang; Hnutetui leh khawizu luanna ram chu. - Numbers 14:8 Khawvelah emaw, Pathianah emaw pawh ni se la, mahni lawmna zawn hun a ni ta lo, Pathian lawmna, kan chunga LALPA lawmna zawn hun a ni tawh zawk! Ngun takin inngaihtuah la, i nun kawng engkimah i lawmna aiin i chungah Pathian a lawm em tih lungkham zawk ang che, chu chu a thlawn lo vang. A nih leh engtinnge kan chungah Lalpa a lawm ang? Nimahsela, rinna lovin ama lawmzawng mi nih rual a ni lo. – Heb. 11:6 Kan biak Pathian hi ‘rinna’ lo vin tihlawm theih a ni lo. Hmuh theih leh khawih theih, thil awmsa-a innghah hi Amah rinna kawng a ni lo. Kan Lalpa hian amah rinhlelh leh rin loh hi a huatzawng berte zing ami a ni a, rinna lo vin a lawmzawng mi nih rual a ni lo. I chunga Lalpa a lawmna tur chuan amah-ah ‘Rinna zawng zawng’ i nghat ngam tur a ni. Rinna-ah chuan thil dang lo inzep a awm thiang lo a ni. Pathiana i rinna tibuai leh tichak lo thei thil reng reng chu i kalsan ngam a hun ta! Rinna avangin chan ngam la, Rinna avangin mualpho pawh huam ang che. Amah i rinna-ah zel a ropuizia leh a thiltihtheihna nasatzia i hmu ang. Khawvelah, mihringah, sum leh paiah nge ‘Rinna’ i nghah Lalpa-ah? Rinna lovin i chungah Lalpa a lawm thei lo! Kan chungah Lalpa a lawm loh chuan ‘Thim Thuah Hnihna’ hi kan paltlang thei lo vang a, ‘Ram’ hi kan luah ve lo mai ang tih a hlauhawm a ni. Rinna ah i chak lo anih chuan tawngtaiin nasa takin dil rawh, a pe ang che.
Aw le, tunah hian hun khirh tak chu a lo thleng tan ta a, Zoramah hian Pathian thua ‘Tuihal theih lohna tam a tla mek’ a ni. Mi tam takin Rinna um lo vin, khawvel thil umin an intlansiak nasa em em a, Pathian Aw an hre pha tawh lo! Sum leh pai leh tisa nawmsakna ringawta an khahliam avangin, an thinlung chu tihchawlawlin a lo awm zo ta a, Lalpa chu a hming maiin an hre ringawt a, Rinna awmzia an hre pha tawh lo! Nang erawh chuan Lalpa-ah Rinna nghat tlat la, ngun takin a Aw ngaithla fo ang che. Zoramah hian mi tam tak chuan Pathian, a ruka hmu rengtu aiin mihringte mit hmuha felna lem leh mawina ngaihtuahin a ruka an thiltih tha lote sim chuang si lo vin Pathian thu leh Kohhran chu inhliahkhuh nan an hmang a, rawngbawltu inti siin an nunah Isua a lal ber lo. Pathian aia ngaih pawimawh leh ngaihhlut zawk an ngah lutuk. Lal Isua vanga kalsan, chan, tawrh leh tlawm a ngaih hunah an phat leh si thin, heng mite hian Pathian hmel an hliah a ni. Tin, hlemhletna te, hleprukna te, hurna te, duhamna te leh sualna chi hrang hrangte chuan nasa takin Zoramah hian hmun an chan thuk tawh em avangin Zoram then thianghlim hun hi a lo thleng dawn ta a ni. He ‘Thim Thuah Hnihna’ hnuaiah hian Lalpa ringtu tak takte tan chauh lo chuan himna reng reng a awm lo vang a, tlanchhiat leh bihrukna tur hmun reng reng a awm dawn lo! Pathian tirh ‘Thununna’ na tak a nih dawn avangin ’66 rambuai chu nep te a ni ang! Hei hi insawithaihna a ni lo va, Zoram tan inralrinna thu kan rawn puang a ni zawk e! A LO THLENG NGEI DAWN SI A! Zion-ah chuan tawtawrawt ham ula, ka tlang thianghlimah chuan inralrinna puang rawh u; he ram chhûnga mi zawng zawngte chu khur rawh se: LALPA ni chu a lo thleng mek a, a hnai tawh si a. - Joela 2:1 “LALPA nî chu êng ni lovin thim a ni dâwn lo vem ni? Thim chhah leh êng rêng rêng pawh nei lovin?” Amosa 5:20 Kan hma lawka hun thim chhah tak lo thleng turah hian ‘Lalpa ringtu tak tak’-te chauh an him dawn a. Chuvangin, hei hi Inralrinna Thu a ni e. Lalpa’n Zoram a thianfai dawn a, tun hi khawvel ropuina leh nawmsakna um hun a ni tawh lo. Sual pawisa lo, Pathian hlau lo te leh rawngbawltu lemchang, Pathian rawngbawl lo va sakhaw rawngbawltute leh tai nei rawngbawltute tan he ‘Thim Thuah Hnihna’ hi a hlauhawm zual ang. "Ralvengtu, zan hi engti nge ni tawh?.... Ralvengtu chuan, "Zing a lo ni dawn ta e, zan pawh; - Isaia 21:12 KHAIKHAWMNA: Aw le, kan thu chhiar tak zawng zawngte hi awmze nei, tum fel tak nei a ni tih kan hriat nawn leh a tha e, chu chu Chanchin Tha hi a ni. Zoramthar kan tih fo hi Chanchin Tha nena inzawm tlat, then hran theih loh a ni a, tisa ringawta buaipui leh beisei chi a ni lo. India ramah te, Asia ramah te chuan Chanchin Tha hril turin Sap-ho khu an tlangtla lo telh telh a, a ram miten an ngainat loh bakah an ring zo lo bawk. Chuvangin, heng ramah te leh khawvel pumah hian Zofate hi Chanchin Tha chuan nasa takin min au mek a ni. Chuvangin, Pathianin Zofate hi Chanchin Tha hril tlak ram leh hnam ni turin min thianfai ang a, min ti thianghlim ang a, mahni ke-in min dintir dawn a ni. Tisa leh thlarauah malsawmna namen lovin min vur ang. “Zoram hian kutzungtang elha chhiar tham lek kum in nei tawh” He thu hi nikum(2008) laihawl velah khan chiang takin Lalpa’n tum thum ngawt min hriattir a ni. Kum 2/1 nge, kum 4/5 nge ka hrethiam lo. A kum zat bithliah tak min hriattir lo mahse, kum 10 ai chuan a tam lo tih erawh ka hria. …………….
ZORAM GENESIS - Lianhmingthanga
1. Hmasanga kan pi leh pu, hnam bo,vakvai leh rethei, Chhaktiang thli rinrawla zui zel chungin. ( Hos. 12:1) Nau pianna ram kalsanin, tlanna Kraws hre lo mahse, (Hos. 13:13) Ram thuhruk, Eden chul hnu lamah Lalpa'n a hruai zel a! 2. Eden kawngkhar mawi tak chu, chhaklam atanga hawngin, (Gen 3:23) Lehkhabu chhinchhiah tlat chu a phelh ta. (Rev 5:5) "Ka mite in ni lo ve" a tihna hmun ngeiah chuan; (Rom 9:26) Lal Pathian Nung fate-a vuahin, Hnam chu a chawichhuak ta! (Rom 9:26) * Thlaler ram ruak rum vung vung-ah chuan, A chhar ta ! Rah chhuah tur Hnam Bo chu! (Duet. 32:10) Leilunga A Lalram din turin; Vohbik Hnam, Lal fatir... Zofa-te chu. (Matt. 21:43) 3. Manna mai kan dil lo che, Kanaan ram buhbal kan ngen, ( Jos 5:12)
Leilung malsawmna leh hriak hlu-te nen; (Duet. 33:13-17) Kan kutkawihte malsawm la, kan lo,huan,thlai tharte nen, Hnute tui leh khawizu luanna ram thlen hlan kan nghakhlel e! 4. Ral lehlam kan thlen theih nan, rorelna dik min siam la, Kalphung Thar leh Zo-Messia min pe la! Leilung nghahfak Tlang Thianghlim, thilsiam tinreng zalenna; ( Is. 11:1-10 ) Chatuan Tlang tawp ret-a ‘Malsawmna Ram’ chu kan luah tawh ang! (Gen. 49:26) ……………………. "Pathian Ram chu in hnen ata laksak a ni ang a, a rah chhuah tur hnam hnenah pek a ni ang,' tih ka hrilh a che u" - Mat.21:43